درباره حاکم جشمي نويسنده اين سطور تاکنون مقالات متعددی نوشته است و انشاء الله در مقدمه طبع و نشر مجموعه العيون و شرح العيون که در ۶ مجلد وسيله اينجانب و پروفسور زابينه اشميتکه در دست تصحيح است، مطالب بيشتری درباره او ارائه خواهد شد. اين شش مجلد شامل يک جلد عيون المسائل است و نيز چهار جلد شرح العيون و يک جلد هم فهارس. اين مجموعه يکی از بزرگترين کتابهای کلامی معتزلی است که در اختيار است و به دلايل متعدد يکی از مهمترين ميراث کلامی اسلامی قلمداد می شود. کتاب العيون را بر اساس سه نسخه که تاکنون از آن در اختيار داريم در دست تصحيح و انتشار داريم. هر سه نسخه کهن است و البته هر يک نقصهايی دارند. پيشتر تنها يک نسخه از آن در اختيار محققان بود (نسخه آمبروزيانا)، اما همينک ما برای تصحيح اين متن سه نسخه را به کار برده ايم. با اين حال تصحيح پاره ای از مطالب اين کتاب بر اساس نسخه های شرح العيون امکان پذير است؛ چرا که در شرح العيون، جشمي معمولا عبارات کتاب العيون را کم و بيش کامل نقل می کند. از کتاب شرح العيون هم البته نسخه های زيادی در اختيار نيست. از هر جلد آن دو سه نسخه تاکنون شناسايی شده که خوشبختانه تماما در اختيار است. عمده اين نسخه ها هم نسخه های کهنه و اصيل و تصحيح شده ای هستند. با وجود آنکه شرح العيون تأثير زيادی در نوشته های کلامی زيديان يمن داشته، اما با اين حال آنطور که توقع می رود نسخه های خطی آن زياد نيست. بر عکس از التهذيب في تفسير القرآن او نسخه های بسيار زيادی در کتابخانه های مختلف دنيا موجود است که البته همه ريشه در نسخه های يمنی دارند. از اين کتاب خلاصه هايی هم از سوی زيديان يمن تدوين شده بوده است. تفسير جشمي بسيار مورد عنايت زيديان بوده و بايد آن را مهمترين منبع تفسيری آنان قلمداد کرد. البته از دوره ای، کشاف زمخشري نيز مورد عنايت و توجه زيديان يمن قرار گرفت و از آن هم نسخه های زيادی در يمن و يا مجموعه های يمنی در کتابخانه های دنيا موجود است. من خود در بسياری از کتابخانه های خصوصی و عمومی يمن و غير يمن نسخه های کهنه ای از اين کتاب را ديده ام؛ نسخه هايی که البته هيچکدام در تصحيح اين متن مهم مورد توجه قرار نگرفته اند. اصولا تفسير زمخشري با توجه به نسخه های زياد کهنی که دارد، بايد از نو تصحيح انتقادی شود. خلاصه ها و يا حاشيه نگاری بر کشاف زمخشري هم در ميان زيديان معمول بوده است و از اين کتابها هم نسخه های زيادی در يمن و غير يمن موجود است. تفسير جشمي تاکنون منتشر نشده، اما از سالها پيش تصحيح آن از سوی ناشری در يمن در دستور کار قرار گرفته است. تصحيح اين کتاب می تواند ما را به نقلهای متعددی که در اين کتاب از تفاسير کهن معتزلی شده، رهنمون کند. البته از چند سالی پيشتر يکی از محققان لبنانی مجموعه تفاسير کهن و مفقود معتزلی را بر اساس منابع متعدد زير نظر استاد رضوان السيد منتشر کرده است که البته کاری است متوسط و هنوز نيازمند تحقيقاتی بيشتر. تازه ترين جلد آن را که چند روزی پيشتر ديده ام تفسير قاضي عبدالجبار است که در يک مجلد بازسازی کرده است. البته در اين ميان تفسير ابو علي جبايی اقبال بيشتری داشته است و تاکنون دو بار وسيله دو تن از متخصصان غربی مورد مطالعه و بازسازی قرار گرفته است و از جمله با ترجمه و تحليل دانيل ژيماره. اخيرا در حواشی فهرست ابن نديم چاپ ايمن فؤاد سيد ديدم که نسخه ای از تفسير جبايی همين اواخر در کتابخانه جامع کبير پکن پيدا شده است. اين خبر بسيار مسرت بخشی است؛ گرچه معلوم نيست چگونه اين نسخه در گذر تاريخ سر از آنجا درآورده است. سليمان مراد، محقق لبنانی مقيم آمريکا يکی دو سالی است که تحقيقی را درباره تفسير جشمي بر اساس وظيفه ای دانشگاهی آغاز کرده است. پيشترها هم که عدنان زرزور کتابی درباره اين تفسير منتشر کرده بود.
از ديگر کتابهای جشمي کتاب تنبيه الغافلين في فضائل الطالبيين است که تاکنون تا آنجا که من می دانم سه باری چاپ شده است اما متأسفانه هر سه بار نسخه های کهن اين کتاب مبنای تحقيق نبوده است. نويسنده اين سطور سالها پيش چندين نسخه کهنه اين کتاب را به استاد درگاهی معرفی کرد. ايشان قصد داشتند کتاب را از نو منتشر کنند. نخستين بار اين متن وسيله دانشمند آقای محمد رضا انصاری قمی منتشر شد. همو بعدا دو متن ديگر زيدی را هم منتشر کرد. يکی کتاب المراتب ابو القاسم بستي و البته تنها بر اساس نسخه دانشگاه ييل. نسخه ديگری از اين کتاب را مدتی کوتاه بعد از انتشار آن در کتابخانه آستان قدس ديدم که البته نسخه متأخری است اما برای تصحيح به کار می آيد. بد نيست اين کتاب بار ديگر وسيله خود ايشان منتشر شود. اين دانشمند کتاب العقد النضيد را هم يکی دو سال پيش منتشر کرد که خلاصه گونه ای است از شرح نهج البلاغة ابن ابی الحديد به قلم يک نويسنده زيدی به نام عبدالله بن الهادي. البته ايشان تنها از يک نسخه کتابخانه مجلس بهره گرفته اند، در حالی که از اين کتاب نسخه های ديگری هم در دسترس است. از کتاب التأثير والمؤثر جشمي که متنی ارزشمند و کلامی است، تاکنون تنها يک نسخه شناسايی شده و منتشر نيز نشده است. اين کتاب در ضمن پروژه تحقيق آثار کلامی جشمي انشاء الله منتشر خواهد شد. از کتاب ديگر جشمي، تنزيه الأنبياء والأئمة تنها دو نسخه را می شناسم که يکی از آنها متعلق به کتابخانه دانشگاه ييل است و پيشتر آن را در همين سايت معرفی کرده ام. اين کتاب نيز در ضمن همين مجموعه منتشر خواهد شد. تحکيم العقول في تصحيح الأصول جشمي که متنی کلامی است تاکنون يک بار از سوی عبدالسلام عباس الوجيه منتشر شده است و البته بر اساس يک نسخه کهن اين کتاب. با اين وصف اين کتاب نسخه های کهن ديگری هم دارد که بايد در تصحيح آن از آنها بهره گرفت. اين کتاب به زودی در همين مجموعه آثار کلامی جشمي بر اساس همه نسخه های موجود و شناسايی شده آن ديگر بار منتشر خواهد شد. متن ارزشمند رسالة ابليس الی اخوانه المناحيس جشمي وسيله استاد دکتر حسين مدرسی به صورت ممتازی منتشر شده و از اينرو در مجموعه آثار کلامی جشمي از انتشار دوباره آن صرف نظر کرده ايم. کتاب ديگر حاکم جشمي جلاء الأبصار في فنون الأخبار است که سالها پيش درباره اهميت آن مقاله ای از سوی نويسنده اين سطور در مجله کتاب ماه دين منتشر شد. از اين کتاب که تاکنون منتشر نشده، نسخه های زيادی در اختيار است و از آن جمله دو سه نسخه بسيار کهن. شنيده ام که اين کتاب به زودی منتشر خواهد شد. دست کم دو تن از دانشمندان زيدی يمن تلخيصهايی از اين کتاب به دست داده اند که از آن تلخيصها هم نسخه هايی در اختيار است. کتاب ديگر حاکم جشمي، السفينة الجامعة لأنواع العلوم است که موسوعه ای است بزرگ و در مجلدات متعدد در تاريخ و سير و وعظ. درباره اين کتاب مقاله ای از سوی اينجانب در کتاب ماه دين منتشر شده است. از مجلدات مختلف اين کتاب نسخه های متعددی باقی است و خوشبختانه کامل است. برخی از اين نسخه ها کهنه اند. همين اواخر در کتابخانه برلين نسخه بسيار کهنه ای از بخشی از اين کتاب ديدم که البته آلوارت موفق به شناسايی آن نشده بوده است. اين بخش مربوط به سيره حضرت امير است. از بخش مربوط به اهل بيت اين کتاب چندين نسخه کهنه در اختيار است و دست کم خوب است اين بخش آن زودتر منتشر شود؛ خاصه که نويسنده در بخش بزرگی که به مقتل الحسين اختصاص داده، اشعار کهن فارسی را هم نقل کرده که البته در نقل کاتبان عرب دچار تحريفاتی شده است. تاکنون نشنيده ام کسی در پی تصحيح اين متن مهم باشد. مناسب است که در ايران همت شود و اين اثر ارزشمند که دائرة المعارفی است از علوم عصر در خراسان نيمه دوم سده پنجم قمری در دسترس محققان قرار گيرد. کتاب ديگر حاکم جشمي نصيحة العامة است که چندين نسخه از آن را تاکنون ديده ام و البته کهنترين آنها، نسخه کتابخانه دولتی برلين است. پيشتر نويسنده اين سطور مقاله ای در معرفی کوتاه اين اثر در همين سايت منتشر کرده است. نسخه های موجود اين کتاب مشتمل بر ترجمه ای است عربی از متن اصلی نويسنده که به فارسی بوده و متأسفانه از ميان رفته است. می دانيم که جشمي به فارسی هم می نوشته است و از آن جمله در دانش تفسير قرآن کريم. کتاب نصيحة العامة همينک از سوی آقای قرشي، محقق دانشمند مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی در دست تصحيح است.