در مقالات پيش درباره عيون المسائل حاکم جشمي مطالبی ارائه شد. در اينجا به ذکر چند نکته ديگر درباره اين کتاب و شرح آن که نوشته خود حاکم جشمي است می پردازيم.

کتاب عيون المسائل نمونه ای است از کتابهای عيون المسائل نويسی. در ادبيات کلاسيک اسلامی شماری کتابها را می شناسيم که با اين عنوان و يا عنوان هايی مشابه تدوين شده اند. در ميان فلاسفه اسلامی از عيون المسائل ای که منسوب به فارابي منتشر شده بايد نام برد. در ميان متکلمان پيشتر در همين سلسله مقالات از عيون المسائل ابو القاسم بلخي کعبي نام برديم. در ميان کتابهای فقهی بايد از کتاب عيون المسائل ابوالليث السمرقندي، فقيه برجسته حنفی سده چهارم نام برد که کتاب او منتشر هم شده است. ابو يعلی ابن الفراء، فقيه و اصولي و دانشمند برجسته حنبلي سده پنجم قمری هم کتابی به نام عيون المسائل داشته که در منابع از آن نام برده می شود و ابن تيميه در مجموع فتاوي خود از آن نقل می کند. نقلهای ابن تيميه به مسائل کلامی و اعتقادی مربوط است. در اين دست کتابها مباحث فقهی و يا کلامی در چارچوب مسئله ها مورد بحث قرار می گيرند. می دانيم که طرح مباحث در علوم مختلف در تمدن اسلامی انواع مختلفی از ژانر های ادبی را تجربه کرده است. فی المثل شماری از کتابها به عنوان کتابهای جامع فقهی شامل ابواب مختلف همراه با طرح مسئله ها و بيان ادله و گاه همراه با ذکر بحثهای خلافی اند. برخی ديگر صرفا به نوازل فقهی نظر دارند. برخی عمدتا مسئله های خلافی را مطرح می کنند و ادله قائلان مختلف را می کاوند. شماری از کتابها نيز تنها به ذکر عناوين مسئله ها و رأی مختار می پردازند و وارد ادله و يا جزييات مسائل نمی شوند. شماری از کتابها حاوی مباحث فقهی در شکلی تفصيلی اند و همه گونه مباحث را از عناوين مسائل تا ادله مختلف و خلافات را شامل می شوند. اما در مقابل کتابهايی که عنوان عيون المسائل داشته اند تنها به ذکر مسئله ها و سرچشمه های مسائل مورد بحث می پرداخته اند. اين دست کتابها بر خلاف کتابهای امهات فقهی می توانسته اند به خوبی مدار حفظ و تدريس و تدرس قرار گيرند و مجالس درسهای فقيهان می توانسته بر محور متن اين کتابها شکل گيرد. در سنت شيعی متأخر کتابی مانند عروة الوثقی اثر ماندگار فقيه برجسته شيعه سيد محمد کاظم طباطبايي يزدي نمونه ای ريشه گرفته از همين سنت عام است البته با تحولاتی که به مسئله و تاريخچه کتابهای تفريعات فقهی مرتبط است. در شماری از اين کتابهای عيون المسائل تنها به ذکر مسئله های فقهی و يا کلامی بسنده می شده و بعضا در شماری اشاره ای به ادله و يا خلافات هم می شده است. اما به هر حال ويژگی اين کتابها اين بوده است که طرح مباحث به شکل طرح مسئله ها بوده و به ويژه دانشجويان را آماده می کرده است تا امهات مباحث را تحت عناوين مسئله های مختلف فراگيرند و اگر اين دست کتابها مجالی برای تدريس و تدرس پيدا می کرده اند، درسها بر اساس تک تک مسائل شکل می گرفته و آنگاه استادان می توانسته اند در ذيل هر مسئله به ذکر ادله و انظار مختلف و خلافات و ادله اطراف گوناگون و رأي مختار بپردازند. کتابی مانند کتاب عيون المسائل حاکم جشمي کتابی است در چارچوب همين ادبيات.به جز بخش آغازين آن که صورت کتابی در ذکر فرق و ديانات مختلف دارد که بخشی از آن به معرفی معتزله و طبقات آنان اختصاص يافته است؛ بخشهای اصلی کتاب که شامل مباحث مختلف کلامی و اصولی (و اختلافات فرق مختلف درباره مسائل کلامی مختلف) است نه به ترتيب معمول در امهات کتب کلامی و با ساختار بندی کلاسيک کتابهای کلامی (فی المثل آنطور که در کتابی مانند المغني قاضي عبدالجبار و يا کتابهای شناخته شده فخر رازي در علم کلام می بينيم)، بلکه به صورت طرح مسئله ها و سرچشمه های مباحث کلامی مطروح در مسائل مختلف ارائه شده و هر بابی از ابواب کلام در شماری از مسئله ها ارائه گرديده است. طبعا اين شيوه برای حفظ و آموزش دانشجويان علم کلام بسيار مناسب بوده است. البته جشمي در ذيل هر مسئله ای مختصرا به ذکر پاره ای از خلافات کلامی در حول آن مسئله پرداخته و رأی مختار را که عمدتا بر مذهب بهشمي است ارائه می دهد و مختصری هم ادله خود را بيان می کند. در نوشته ای ديگر گفتيم که او در اين کار به احتمال زياد کاملا از الگوی ابو القاسم بلخي کعبي در عيون المسائل اش تبعيت کرده و شايد بسياری از مسئله ها عينا بر اساس آن تنظيم شده و آنگاه مطلبی بدانها افزوده شده است. البته کتاب المسائل في الخلاف بين البصريين و البغداديين اثر متکلم برجسته معتزلی، ابو رشيد نيشابوري (درگذشته پس از ۴۱۵ق)، هم تحت تأثير کتاب ابوالقاسم بلخي بوده و او مکرر در اين کتاب به عيون المسائل بلخي ارجاع می دهد و معلوم است که در بسياری از مواقع مسئله ها را از آن کتاب بر می گيرد و در حول و حوش آن بحث می کند. البته تفاوتی ميان دو کتاب ابو رشيد و جشمي هست و آن اينکه ابو رشيد قصدش در کتاب المسائل في الخلاف اين بوده که صرفا در مباحث مختلف فيه کلامی و خاصتا در مباحث دقيق الکلام و مباحث فلسفی آن (اللطيف من علم الکلام)، تمايز ميان مکتب بغدادي معتزليان را به رهبری ابو القاسم کعبي با بهشميان و پيروان ابو هاشم جبايی نشان دهد و از اينرو در بسياری از مسائل محل اختلاف، مبنای او کتاب عيون المسائل بلخي بوده و آنگاه نظر اصحاب خود را يعنی بهشميان را بر اساس آثار خود ايشان طرح می کند و آنگاه استدلالات طرفين را مورد بررسی قرار می دهد و می کوشد ادله بهشميان را تقويت کند. به ويژه به دليل اينکه او پيشتر در نيشابور و پيش از تغيير عقيده، بر مذهب معتزليان خراسانی هوادار ابو القاسم بلخي و بغداديان بوده، بنابراين همه جا نظرش به کتابهای بلخي و عقايد او و يا عقايد پيروان بلخي در خراسان و آثار ايشان بوده است و گاه هم البته بسيار به تندی نسبت به معاصران بغدادی مذهب خراسانی خود می تازد؛ به ويژه که او هم از سوی آنان به دليل تغيير مذهب کلامی محل انتقاد بوده است. اما به هر حال کتاب ابو رشيد در چارچوب همين مسئله ها مورد نگارش قرار گرفته و کتابش نوعی کتاب جامع از نوع کلاسيک آن در کلام معتزلی نيست. در مقابل؛ حاکم جشمي که به خوبی در تدوين کتابش (هم در متن و هم در شرح آن) نظری ويژه به آثار مختلف ابو رشيد نيشابوري و از جمله در بخش دقائق کلام و مباحث فلسفی به کتاب المسائل في الخلاف بين البصريين و البغداديين او داشته و آن را در جلوی چشم خویش داشته است، با وجود اينکه در عمده موارد کتابش شکل دفاع از آرای بهشميان در مقابل بغداديان و حتی در مقابل آرای ابو علي جبايي را می گيرد؛ اما کتاب او و همساز با کتاب بلخي، منحصر به مسائل مورد اختلاف ميان بغداديان و بصريان نيست؛ بلکه شامل همه مسئله هايی است که در کتابهای متکلمان معتزلی محل بحث بوده و او توانسته در شکل ژانر ادبی عيون المسائل آنها را تنظيم کند. به دليل همين ويژگی کتاب است که کتاب او به خوبی می توانسته مبنايی برای تدريس و تدرس در مجالس متکلمان قرار گيرد. خود او کتاب شرح عيون المسائل را به اين دليل نگاشته بود که آنچه در کتاب عيون المسائل مطرح شده بوده و در واقع در چارچوب طرح مسائل و برای ارائه مجالی برای تدريس و تدرس مسائل مطروحه بوده، در کتابی ديگر به بحث و تشريح گذارده شود. بنا برآنچه گذشت، بايد گفت که کتاب عيون المسائل مشتمل بر اصل مسائل همراه با گزيده ای از خلافات و ادله است و اين برای آغاز آموزش کلامی به کار می آمده است؛ اما شرح عيون المسائل او، گويی به محصول مجالس تدريس کتاب عيون المسائل می ماند که در آن نويسنده تک تک مسئله های کتاب عيون المسائل خود را با تفسير و تشريح بيشتری مورد کاوش قرار می دهد؛ شايد هم حقيقتا اين شرح محصول مجالس درس جشمي بوده که خود آن را تنظيم کرده بوده است. به هر حال جشمي در شرح، بر اساس همان تنظيم کتاب عيون المسائل مباحث را گسترش داده است. در بخشهای اوليه کتاب که مباحث فرق شناسی و تاريخی است، حجم مطالب عرضه شده در شرح بسيار گسترده است. در بخشهای کلامی و اصولی کتاب که بر مبنای مسئله های مطرح شده در عيون المسائل خودش است، جشمي با اندکی تفاوت عين مسئله ها را بر اساس کتاب مختصر خود نقل می کند و آنگاه آن را به ويژه در نقل ادله بسط می دهد و به ذکر شبهه ها و نقض ها و جوابات می پردازد و سعی در تقويت نظر مختار دارد. در واقع کتاب شرح عيون المسائل شرحی به سبک شرح های معمولی بر کتابها نيست؛ بلکه کتابی است گسترش داده شده بر اساس متن عيون المسائل. لذا تقريبا جز در اوائل کتاب، در عمده کتاب متن شرح العيون به صورت يک شرح بر کتابی ديگر جلوه نمی کند؛ بلکه در حقيقت گويی همان متن عيون المسائل است، اما با گسترش در مباحث طرح شده در ذيل تک تک مسائل. بدين ترتيب، شرح العيون کتابی است بر مبنای عيون المسائل مؤلف و نه چونان شرحی بر آن. گويی چنين بوده است که جشمي خود در مجالس درس، متن کتاب عيون المسائل خود را مبنا قرار داده بوده و همان را با تفصيل بيشتر عرضه می کرده و حاصل آن کتاب شرح عيون المسائل شده است. البته اين شيوه نمونه ای از شيوه های مجالس درس معتزليان بوده که در جای ديگری بدان پرداخته ام و اينجا تنها به اشاره از آن می گذرم. تنها اين نکته را اضافه کنم که به احتمال قوی خود جشمي پس از هر مجلس درس، مطالب خود را تنظيم می کرده و آنگاه کتاب شرح عيون المسائل از رهگذر اين مجالس تنظيم شده است. البته در بخش پايانی کتاب، يعنی در قسم دهم (مجلد چهارم) که درباره مسائل لطيف علم کلام است، شرح و بسطهای جشمي در شرح العيون در پاره ای از قسمتها، نسبت به مجلدات قبل اندکی کمتر است و شايد اين مطلب به دو دليل بوده است يکی به اين دليل که اصولا جشمي در خود متن عيون المسائل در قسمت باب دهم که به لطيف اختصاص يافته است، تفصيل بيشتری را مد نظر داشته و ديگر اينکه محتملا جشمي در اواخر کتاب، وقت کمتری برای تفصيل دادن مطالب داشته و از اينرو گاهی و به ويژه در صفحات پايانی کتاب، چيز زيادی را در شرح، بر متن کتاب عيون المسائل نيافزوده است.

خلاصه سخن اينکه، جشمي در کتاب عيون المسائل به طرح اصل مسائل اقدام کرده و البته در کنار آن، اندکی از خلافات و ادله را نيز پرداخته است؛ به تعبير کلاسيک، او در اين کتاب، به "اوائل" مسائل / مقالات (مقايسه کنيد با عنوان کتاب شيخ مفيد: اوائل المقالات که تنها مشتمل بر مسئله های اصلی است به همراه کمی از خلافات و ادله)؛ به همراه "اوائل" ادله (مقايسه کنيد با کتابهايی که تحت اين ژانر ادبی نوشته شده و از همه مهمتر اوائل الأدلة ابو القاسم بلخي کعبي[۱]) پرداخته است.

بدين ترتيب، کتاب عيون المسائل جشمي بر خلاف برخی کتابهای ديگر نوشته شده تحت عنوان عيون المسائل، صرفا مشتمل بر طرح اصل مسائل نيست؛ بلکه اندکی ادله را هم بيان می کند. در مقابل مثلا بايد به کتاب ابو اسحاق شيرازي، فقيه بزرگ شافعي سده پنجم قمري اشاره کرد که او هم کتابی و البته در فقه دارد که در سالهای اخير منتشر شده به نام نکت المسائل المحذوف منه عيون الدلائل في الخلاف بين الشافعي وأبي حنيفة. اين کتاب تنها شامل مسائل است مجرداً از دلائل و به "عيون" دلائل در آن اشاره نشده است. در مقابل بايد به کتابی از فخر رازي اشاره کرد که با اين عنوان است: تهذيب الدلائل و (في) عيون المسائل که آن هم بايد کتابی شبيه کتاب جشمي بوده باشد؛ از لحاظ ساختار متنی.

اميد می رود که کتاب عيون المسائل جشمي به عنوان مجلد اول مجموعه ای ۶ جلدی (شامل ۱ جلد عيون و ۴ جلد شرح آن و ۱ جلد هم فهارس) در آينده نزديک در تهران به کوشش نويسنده اين سطور و پروفسور زابينه اشميتکه، بر اساس سه نسخه خطی کهن انتشار يابد؛ انشاء الله تعالی.


[۱] درباره اين ژانر ادبی مقاله ای ديگر نوشته ام که پس از اين انتشار خواهد يافت.
سه شنبه ۲۷ مرداد ۱۳۸۸ ساعت ۱۷:۴۲