حديث گرايي و اهتمام به دانش حديث در طول دوره حضور امامان جريان غالب در ميان شيعيان و اماميه بود ، اما با اين وصف در كنار اين جريان قوي ، گرايش كلامي همچون گرايش هشام بن الحكم، يونس بن عبدالرحمان و فضل بن شاذان نيشابوري نيز حضور داشت. در سالهاي مياني غيبت صغراي امام غائب، جريان كلامي و اصولي به همت خاندان نوبختي [۱]و تني چند از متكلمان و فقيهان مانند ابن قبه رازي [۲] و بعدا وسيله ابن ابي عقيل عماني و محفل شيخ مفيد رو به رشد گذاشت[۳]. البته در آغاز اين دوره و همعصر با فعاليت محمد بن يعقوب كليني و پس از او ابن بابويه صدوق( درگذشته ۳۸۱ق) ، همچنان گرايش بيشتر اماميه ، بويژه در مناطق شيعه نشين ايران ، اخباري گري بود . "بحران غيبت" نياز اماميه را به بحثهاي كلامي و همزمان به تدوين حديث فزوني بخشيد. يكي از پيامدهاي حضور دو جريان حديث گرا و كلامي – اصولي ، توليد ادبيات جدلي در اين رابطه و درگيريهاي عقيدتي بود كه شاخص آن رديه شيخ مفيد بر شيخ صدوق درباره مسائل اعتقادي است [۴]. بهرحال پس از شيخ طوسي( درگذشته ۴۶۰ ق) و شايد به دليل سيطره فقهي وي بر محافل امامي ، موقعيت براي مباحث اجتهادي فقهي در ميان اماميه تا مدتها محدود شد[۵] و در عوض حديث و علائق حديثی رشد كرد . در نيمه سده ششم مولف كتاب نقض ، عبدالجليل قزويني از وجود هر دو جريان اخباري و اصولي در ميان شيعيان امامي خبر مي دهد . اين وضعيت تا چند قرن بعد هم ادامه داشت . پس از خواجه نصير طوسي و علامه حلي، گرايش به علوم عقلي در ميان شيعيان امامي فزوني گرفت ولي با اين وصف شهيد اول ، با اينكه فقيهي برجسته بود ، به ادبيات حديثي نيز عنايت کافی داشت [۶]. در يكي دو قرن بعد يعني تا اوائل سده دهم قمري اهتمام به حديث در اولويت فقيهان نبود . درست است كه ابن ابي جمهور احسايي رمق تازه اي به جريان اخباري گري داد [۷]ولي شهيد دوم زين الدين عاملي بود كه با وجود اينكه فقيهي اصولي بود اما به حديث اهتمام زيادي نشان داد و مكتب او پس از وي همين گرايش را دنبال كرد. اين جريان تقريبا مصادف است با گرايش ملا محمد امين استرابادي به اخباري گري كه پس از او جريان اخباريه را پديد آورد و در طول دوران دوم صفوي و اندكي بعد کم و بيش جريان غالب در ميان شيعيان و از جمله در برخي نقاط ايران و احساء و بحرين شد[۸]. در دوره صفوي بزرگترين نماد توجه دوباره اماميه به حديث علامه محمد باقر مجلسي ( درگذشته ۱۱۱۰ ق) با گرايش معتدل اخباري بود كه دست به كار تدوين بزرگترين مجموعه حديثي شيعه به نام بحار الانوار زد. ادبيات حديثي در همين دوره عرصه زبان فارسي را نيز به طور وسيعتري درنورديد و ترجمه هاي بسياري از كتابهاي حديثي به فارسي ارائه شد[۹]. برخي نيز به شرح و تفسير نويسي بر كتابهاي حديثي روي آوردند. در چند سده معاصر اهتمام به حديث ، همواره يكي از دلمشغولي هاي حوزه هاي علوم ديني اماميه در ايران ، عراق و شامات بوده است، و از آن ميان برخي گرايشهاي مذهبي مانند شيخيه[۱۰]، پيروان شيخ احمد احسايي[۱۱] و نيز برخي نويسندگان امامي نجف و قم در يكصد سال گذشته، به روشني تمايلات اخباري و حديث گرايانه همراه با تمايلات غاليانه شيعي از خود نشان مي دهند. پيروان ميرزا مهدي اصفهاني، عالم نامدار مشهد در سده چهاردهم قمری در مشهد و نقاط ديگر ايران كه اخيرا معروف به مكتب تفكيك شده اند[۱۲]، تمايل به احياي اخباريگري دارند. در ايران انجمن مهدويه حجتيه كه توسط شيخ محمود حلبي تولايي بيش از پنجاه سال پيش برای مبارزه با بهائيت تأسيس گرديد، گرايش روشن حديث گرايی را تبليغ می کند.

--------------------------------------------------------------------------------

[۱] براي آنان ، نك : عباس اقبال آشتياني ، خاندان نوبختي ؛ نيز نك : حسن انصاری، مدخل ابوسهل نوبختي ، در دايرة المعارف بزرگ اسلامي .

[۲] براي او ، نك : کتاب استاد مدرسی با عنوان مکتب در فرايند تکامل.

[۳] نك : مقاله مهم استاد مادلونگ درباره اماميه و معتزله که به فارسی هم درآمده است؛ نيز نك : مدرسي ، مقدمه کتاب مقدمه ای بر فقه شيعه.

[۴] نك : مدرسي ، مقدمه ای بر فقه شيعه؛ مكدرموت ، مقدمه کتاب انديشه های کلامی شيخ مفيد؛ نيز: حسن انصاري ، مقاله منتشر شده در کنگره شيخ مفيد در زمينه اصحاب حديث امامی.

[۵] داوري سديد الدين حمصي در اين مورد که وسيله ابن طاووس نقل شده مشهور است.

[۶] شاگردش حسن بن سليمان حلي نيز به طور خاص چندين كتاب حديثي مهم نوشت .

[۷] نك : برای او نک: کتاب زابينه اشميتکه درباره ابن ابی جمهور به زبان آلمانی و نيز مقاله استاد مادلونگ درباره وی.

[۸] براي اخباري گري ، نك : مقاله من که در مجله کتاب ماه دين منتشر شده است.

[۹] البته در قرنهاي هفتم قمري به بعد گرايش به فارسي نويسي در حوزه حديث شيعي آغاز شده بود ؛ براي دوره صفوي ، رسول جعفريان مقاله خوبی در مجموعه مقالات تاريخی خود دارد.

[۱۰] در مورد كتابهاي بزرگ و حجيم مشايخ اين طريقه در مورد حديث ، نك : فهرست مشايخ عظام، چاپ انتشارات سعادت کرمان.

[۱۱] براي او نك : مدخل احسايي ، در دايرة المعارف بزرگ اسلامي

[۱۲] براي او ، نك : کتاب مکتب تفکيک تأليف محمد رضا حکيمی.