عنوان فوق، عنوان مجموعه يادداشتهای پراکنده نويسنده اين سطور است درباره چند صد نسخه خطی مهمی که در سفرهای خود به يمن در کتابخانه های عمومی و خصوصی يمن از نزديک ديده ام و يا سفارش عکسی از آنها داشته ام. اين مجموعه يادداشتها پس از اين با عنايت الهی ذيل همين عنوان در اين وب گاه انتشار خواهد يافت. اين مطالب شامل اطلاعاتی است درباره نسخه شناسی و کتابشناسی و نيز ارائه نکته های تاريخی سودمند درباره ايران، يمن، زيديه و معتزله. اميدوارم که برای محققان اين زمينه پژوهشی مفيد افتد. اين کار را به الهام از يادداشتهای سفرهای علمی مرحوم محقق طباطبايي و نيز مجموعه يادداشتهای ترکيه شادروان استاد مجتبی مينوی ارائه می شود. پيش از اين در سلسله يادداشتهای "از گنجينه های نسخه های خطی" به اسامی تعداد محدودی از اين نسخه ها اشاره رفته است. فهرستی نيز پيش از اين و بر اساس يادداشتهايی که از کتابخانه های خصوصی يمن برداشته بودم، در مجله کتاب ماه دين منتشر کرده ام. بيشتر اين کتابها البته متعلق به زيديه و معتزله است و شماری از آنها نيز به علمای اهل سنت تعلق دارد. از ديگر سو، بحث درباره شماری از رجال زيديه ايران نيز در سلسله مقالات " دانشمندان گمنام ايران" که تاکنون دو شماره آنرا منتشر کرده ايم، پی گرفته خواهد شد.
شماری از اين نسخه ها را به دليل فرصت اندک تنها تورقی کرده ام و نکاتی را از آنها يادداشت کرده ام که روزی به کارم آيد؛ برخی ديگر را بر اساس عکسی که از آنها داشته ام ، در طول سالهای گذشته فراهم کرده ام. در طول چند سال گذشته شمار زيادی از اين نسخه ها به چاپ رسيده اند؛ در سالهايی که من به يمن می رفتم، از ميان متون زيدی شمار اندکی به چاپ رسيده بودند و مؤسساتی مانند مؤسسة الامام زيد هنوز کارشان را به طور جدی آغاز نکرده بودند، به همين دليل يادداشتهای بسياری را از نسخه های خطی دو کتابخانه جامع کبير (شرقيه و غربيه) و نيز دار المخطوطات و يا کتابخانه های جامع امام هادي صعده و کتابخانه های تريم (حضرموت) و نيز کتابخانه های خصوصی و يا شبه خصوصی در دفاتر خود نوشته ام که امروز ديگر ضرورتی برای نشر آنها نمی بينم؛ چرا که شمار زيادی از آنها هم اينک به صورت چاپی در اختيار هستند. از حدود پانزده سال پيش که کار من بر روی زيديه و معتزله آغاز شد، کتابهای زيادی از زيديه را از طرق محققانی که يا سفری به ايران و يا بالعکس داشتند، به دست آوردم و شماری را نيز در بيروت و در کتابخانه استادم دکتر رضوان السيد و نيز در کتابخانه دوست دانشمندم دکتر ماهر جرار يافتم. در ايران نيز در کتابخانه های آية الله مرعشی و محقق طباطبايی و ديگر کتابخانه ها با شماری ديگر از نسخه های خطی زيدی آشنا شدم و از عکس و يا ميکروفيلم آنها استفاده کرده ام؛ در کتابخانه های اروپايی نيز با شمار ديگری از نسخه ها و ميکروفيلمهای مرتبط آشنايی يافتم. با وجود اينکه در سالهای اوليه، بهره وری از کتابهای چاپی و خطی محدودی که از زيديه در اختيارم بود، راه را برای تحقيق تسهيل می کرد، اما تنها سفرهای يمن بود که من را با دنيای وسيعی از گرانقدرترين نسخه های معتزلی و زيدی آشنا کرد. هم اينک در ايران شماری از کتابخانه ها بهره مند از مجموعه هايی هستند که در پی آن سفرها به يمن فراهم آمدند. پيش از آن نيز شماری از محققان و يا مؤسسات در راستای تهيه عکس از نسخه های خطی يمن تلاشهای قابل ستايشی انجام دادند که از ميان آنان بايد به استاد سيد احمد اشکوری و آقای وفادار مرادی اشاره کرد. اما به هر حال مجموعه موسوم به طاووس يمانی و نيز چند مجموعه ديگر در قالب سی دی و نيز ميکروفيلم و عکس از نسخه های خطی يمنی هم اينک در اختيار است که نويسنده اين سطور در فراهم شدن و نيز معرفی آنها با همکاری شماری از دوستان تلاش کرده است؛ از جمله در مقدمه های مجموعه طاووس يمانی و يا در برخی مقالات که به بهانه آن اقدامات ارائه گرديد. در سالهای اخير، علاوه بر اين کارهای مهمی در زمينه فهرستنگاری نسخه های خطی کتابخانه های عمومی و خصوصی يمن، در ايران و يمن انجام شد که تاکنون برخی از آنها نيز با همکاری کتابخانه آية الله مرعشی به چاپ رسيده است. توضيح اينکه در سفرهای يمن ضمن شناسايی نسخه های خطی، امکان عکس برداری از نسخه های مهم ونادر يمن فراهم گرديد و علاوه بر آن، زمينه تازه ای برای انتشار فهرستهای نسخه های خطي آن کشور، اين بار در ايران فراهم آمد. آشنايی با شماری از نسخه های خطی بسيار مهم و نيز با کتابخانه های عمومی و خصوصی يمن و نيز آشنايی با دانشمندان طراز اول آن سرزمين مانند استاد علامه اسماعيل اکوع از دستاوردهای آن سفرها بود. از منشورات کتابخانه آية الله مرعشی بايد به فهرست ميکروفيلمهای کتابخانه دار المخطوطات صنعاء (طاووس يماني) و نيز فهرست نسخه های خطی کتابخانه تريم يمن، کتابخانه امام هادي و نيز نسخه های خطی کتابخانه غربيه جامع کبير (وابسته به دار المخطوطات) اشاره کرد. در دهه های قبل نيز فهرستهايی برای کتابخانه های جامع کبير يمن وغير آن منتشر شده بود؛ اما روند اين کار در سالهای اخير سرعت بيشتری گرفته است. نخستين تلاش در سالهای اخير با چاپ فهرستی برای کتابخانه های خصوصی يمن توسط عبدالله الحبشی، محقق معروف يمنی در لندن (دار الفرقان) صورت گرفت. عبدالسلام عباس الوجيه هم که از محققان اين زمينه است، حاصل تلاش خود در زمينه فهرست کتابخانه های مهم و بي نظير خصوصي يمن را تاکنون در ۲ مجلد منتشر کرده و جلد سوم آن در دست انتشار است. اهميت اين فهرست از آنجاست که بسياری از مهمترين و کهنترين نسخه های خطی يمن نه در کتابخانه های عمومی بلکه در اختيار خاندانهای اهل علم يمن است که از قرنها پيش ميراث اين کشور را محفوظ نگاه داشته اند.
ادامه دارد...