در تاريخ تفاسير قرآن کريم، تعداد تفاسير موضوعی چندان زياد نيست و بيشتر در حوزه های مشخصی مانند فقه القرآن و يا آيات متشابه می توان نمونه هايی از تفاسير موضوعی قرآن را در ميان آثار تفسيری گذشتگان سراغ گرفت؛

البته اين به معنای عدم وجود ديگر انواع تفاسير موضوعی نيست و می توان از نمونه های ديگری هم سخن به ميان آورد؛ از جمله کتابهاي ما نزل من القرآن درباره آيات نازله در مورد اهل بيت (ع) که در واقع به مثابه تفاسير موضوعی و تکنگاشتهای موضوعی قرآنی هستند. در موضوعات کلامی نمونه تفاسير موضوعی را بايد در مباحث متشابه القرآن ديد که يک نمونه مهم آنرا پيشتر در مقاله ای درباره ابوطاهر طريثيثی در مجله کتاب ماه دين مورد مطالعه قرار داده ام. در اينجا قصد دارم نمونه ای مهم از تفاسير موضوعی قرآن را از يکی از بزرگترين مفسران اسلامی، يعنی امام فخر رازی، متکلم و مفسر بزرگ سنی اشعری معرفی نمايم. درباره فخر رازی هنوز کار نکرده بسيار است و ما هنوز در آغاز راهيم. از جمله هنوز يک کتابشناسی جامع درباره فخر رازی نوشته نشده و کارهای فتح الله خليف و زرکان ديگر کهنه شده است و روزآمد نيست. من چند سالی پيش به مناسبت انتشار مکاتبه ای ميان فخر رازی و علی بن ناصر سرخسی، فهرستی از کتابهای فخر رازی را با استفاده از يکی از کهنترين فهرستهای کتابهای او نوشته ابن الشعار موصلی و بر اساس نسخه خطی کتاب ابن الشعار درباره تراجم شعرای سده هفتم در مجله معارف منتشر کردم که در آن به شماری از نوشته های قرآنی فخر رازی اشاره شده بود. در سفر يمن، نسخه ای از کتابی مجهول الاسم از فخر رازی را در يکی از کتابخانه های خصوصی يمن پيدا کردم که متأسفانه آغاز آن افتاده است و تنها مجلدی (مجلد اول) از کتاب و نه همه آن است. اينکه کتاب از آنِ فخر رازی است در پايان نسخه مورد اشارت قرار گرفته، اما همانطور که گفتم نام کتاب روشن نيست. بر اساس مطالعه کتاب و مقايسه هايی دريافتم اين است که اين نسخه، مجلدی است از کتاب اسرار التنزيل وانوار التأويل فخر رازی که در سالهای اخير به چاپ رسيده است. ترجمه ای هم از آن به وسيله خود مؤلف با نام لطائف غياثی باقی است. در کتابخانه آية الله گلپايگانی در قم و در کتابخانه ازهريه قاهره هم نسخه هايی از اسرار التنزيل موجود است. به هر حال مجلدی که عکسی از آن در اختيار من هست، در رابطه با موضوعات کلامی مرتبط با اثبات وجود باری و ادله آن و مباحث مرتبط با خلق الهی است که بسيار با تفصيل و با طرح مباحث بسيار جزيي به شيوه فخر رازی، طرح شده است. ارائه مطالب با دسته بندی و فصل بندی بسيار است و همه جا نويسنده از طرح مباحث ريز و جزيی و آوردن شقوق مختلف غافل نبوده است. اين کتاب در حقيقت تفسيری است موضوعی بر قرآن و ظاهرا دأب مولف در اين کتاب چنين بوده است که با تفصيل بسيار مباحث خود را ارائه دهد، به صورتی که مجلد حاضرکتاب، می تواند کتابی کلامی نيز قلمداد شود و به همين دليل از نقطه نظر تفسيری از تفسير مفاتيح الغيب به نظر به مراتب تفصيلی تر می آيد. البته به دليل اينکه کتاب به هر حال در حول و حوش آيات قرآنی است، کتاب ظاهر کتابهای کلامی را رعايت نمی کند و مباحث کلامی را در لونی ديگر ارائه می دهد.
نسخه ای که در اختيار من قرار دارد، از يک نقطه نظر اهميت دارد و آن کهنگی اين نسخه است؛ جمادی الأول سال ۷۰۸ قمری، يعنی حدود صد سال پس از درگذشت فخر رازی. در پايان نسخه به اين نکته اشاره شده که اين مجلد تنها مجلد اول است و در مباحث اصول ( يعنی اصول دين و مباحث کلامی) است. به هر حال به دليل اينکه تاکنون نسخه چاپی کتاب اسرار التنزيل فخر را نديده ام، نمی توانم درباره اين نسخه بيش از اين سخنی بگويم.