پيشگفتار فارسی
کتاب در دست، چاپ نسخه برگردان نسخه ای خطی است از کتاب شرح مقدمة الکلام که اصل آن در مجموعه عاطف افندی در کتابخانه سليمانيه استانبول نگهداری می شود. اين نسخه نفيس و کهنسال شرحی است از عالمی امامی از حلب در سده ششم قمری بر مقدمه شيخ طوسی در علم کلام که می دانيم خود از آثار بسيار ارزشمند شيخ است. اين رساله کوتاه شيخ طوسی، موسوم به مقدمة في المدخل الی علم الکلام درباره مصطلحات متکلمان و خاصه مباحث آنان در رابطه با مسائل لطيف و از آن جمله حقيقت وجود و اعراض و صفات و افعال است. اهميت اين کتاب برای آموزش و تعليم و تعلم و بحث در مجالس درس تا آنجا بوده که نه تنها خود شيخ طوسی بعدا دست کم يک شرح بر آن نگاشت، بلکه چندين شرح بر اين کتاب تاکنون شناسايی شده که از آن جمله است شرحی مفقود از قطب الدين راوندی، موسوم به جواهر الکلام في شرح مقدمة الکلام. در مورد شرح حاضر که نسخه ظاهراً منحصر به فرد آن بدين ترتيب در اختيار قرار می گيرد، در منابع امامی نه تنها يادی نشده، بلکه حتی نويسنده و گزارنده اين متن نيز برای منابع امامی شناخته نيست. نسخه اين کتاب ضمن مجموعه ای است شامل دو کتاب (کتاب دوم: الملخص في الجدل تأليف ابو اسحاق شيرازی، فقيه و اصولی معروف شافعی مذهب).
بنابر گزارش منذری در کتاب التکملة لوفيات النقلة (۱/۷۲، شماره ۵)، ولادت نويسنده حدود سال ۵۲۰ ق در دمشق و محل نشو و نمای او حلب بوده و در قاهره نيز در سن حدود ۶۲ سالگی به خاک رفته است. منذری اطلاع ديگری درباره اين دانشمند ارائه نمی دهد؛ تنها از طريق تطبيق نام و نسب و لقب است که اتحاد اين دو تن، يعنی دانشمند يادشده در کتاب تکملة منذری و شارح المقدمة (آنطور که نامش در آغاز نسخه آمده) را می توان دريافت. می دانيم که در سده ششم، حلب از مراکز اصلی تشيع به شمار می آمده است. در اين دوران توجه به آثار شيخ طوسی در ميان شيعيان حلب از سوی ديگر شواهد کاملا تأييد شده است. با اين وصف متأسفانه اطلاعات منذری به قدری اندک است که نمی تواند ما را به شناخت استادان اين دانشمند و سنتی که بدان تعلق داشته است، رهنمون کند. همين اطلاعات در کتاب تاريخ الاسلام ذهبی هم (ذيل حوادث سال ۵۸۲ ق، ج ۱۲/ص ۷۵۱) تکرار شده است. اما نکته مهم در کتاب ذهبی که برای شناخت بهتر نويسنده کارگشاست اين است که وی اضافه می کند او نيای "الشريف عز الدين الحافظ" بوده؛ يعنی نويسنده کتاب صلة التکملة لوفيات النقلة که در سالهای اخير به کوشش بشار عواد معروف در دو جلد و از سوی دار الغرب الاسلامی (۱۴۲۸ ق/۲۰۰۷ م)، به چاپ رسيده است. نويسنده صلة درباره نيايش در اين کتاب چنين می نويسد: " ...وابوه ابو القاسم عبدالرحمان کان أحد الفضلاء المشهورين وله تصانيف حسنة وطريقة جميلة وأقرأ العربية والأصول وغيرهما مدة وأنتفع به" (۲/ ۵۵۹؛ در ضمن شرح حال پدرش). بنابراين همينک می دانيم که نويسنده شرح المقدمة از فضلای مشهور بوده و تأليفات نيکويی داشته است. او مدتی عربيت و اصول (مقصود بايد علم کلام باشد و شايد هم تنها اصول فقه) تدريس می کرده و شاگردانی هم داشته است.
شرح المقدمة از نقطه نظر آشنايی با تاريخ تحولات علم کلام در ميان اماميه بسيار ارزشمند است. اين کتاب در دورانی نوشته شده که ما اطلاعات زيادی از تحولات کلامی متکلمان امامی آن دوران نداريم و تنها نمونه های محدودی از آثار کلامی از آن زمان باقی مانده است. در اين دوره کلام امامی به تدريج وارد مرحله جديدی شد که در آن سيطره کلامی شريف مرتضی بر کلام امامی ضعيف شد و متکلمان امامی با مکتب کلامی معتزلی ابو الحسين بصری و محمود الملاحمی آشنايی يافتند. سعی شارح البته اين است که در حدود متن مقدمة، به شرح و تفسير مباحث کلامی بپردازد. از کتاب پيداست که نويسنده دانشمندی آشنا به مباحث کلامی و جزييات مسائل است. تفصيل مطالب را درباره شيخ طوسی، آثار کلامی او و نيز اهميت کلامی اين شرح و هويت نويسنده آن در مقدمه انگليسی کتاب ارائه کرده ايم. علاوه بر اين، تصحيحی منقّح از متن المقدمه طوسی را به همراه مجموعه ای از حواشی توضيحی که هويت نويسنده آن معلوم نيست در اين چاپ در اختيار قرار داده ايم.