پیشگفتار فارسی
کتاب حاضر چاپ نسخه برگردان کتاب المحجة البيضاء في أصول الدين تأليف حسام الدين عبد الله بن زيد العنسي (د. ۶۶۷ ق)، يکی از مهمترين دانشمندان و متکلمان و فقيهان زيدی يمن است. اين کتاب در دانش کلام معتزلی/ زيدی است و نسخه حاضر شامل چهار قسمت اول کتاب است و شامل بحثهای مهم و ارزشمندی در خصوص توحيد، عدل، نبوت و مسائل وابسته به این موضوعات است. در مقدمه انگلیسی اين اثر از نويسنده، آثارش و اهميت انديشه های کلامی او بحث شده است. به طور خلاصه اينجا بايد به چند نکته در رابطه با اهميت اين کتاب اشاره کرد: نخست اينکه اين کتاب يکی از آثار کلامی بر جای مانده از زيديان معتزلی يمن است که مطالعه آن به ويژه برای فهم و درک مناسبات کلامی و اعتقادی شيعيان زيدی و مکتب معتزلی اهميت فوق العاده ای دارد. درست است که از آثار زيديان معتزلی يمن کتابهای کم و بيش زيادی و از سده های ششم تا هشتم قمری که در واقع مهمترين دوره کلام معتزلی يمن است در اختيار است منتهی تاکنون تنها تعداد محدودی از اين آثار به چاپ رسيده است. مطالعه اين کتاب می تواند پرتویی بر چگونگی دريافت و تفسير کلام معتزلی از سوی زيديان يمن بيافکند و ما را با بحثها و مناقشاتی که زيديان در تعامل با مکتب اعتزال که کم و بيش از اوائل سده ششم قمری با آن آشنایی مستقيمی پیدا کردند آشنا کند. نکته دومی که بايد در ارتباط با اهميت اين کتاب مطرح شود آن است که اين اثر که متعلق به سده هفتم قمری است، برخلاف آثار و نوشته های کلامی نخستين نسلهای زيديانی که در سده ششم قمری با مکتب بهشمی معتزلی يعنی مکتب ابو هاشم جبايي و قاضي عبدالجبّار همداني آشنایی يافتند نگاهی کم و بيش انتقادی به اين مکتب دارد و بيشتر درصدد است تا بر اهميت تعاليم امامان زيدی از ميان اهل بيت تأکيد کند. نکته جالب توجه اين است که در راستای اين هدف، نويسنده کتاب از آشناييش با مکتب معارض با مکتب قاضي عبد الجبّار، يعنی مکتب ابو الحسين بصري (د. ۴۳۶ ق) و محمود ابن الملاحمي (د. ۵۳۶ ق) بهره می گيرد و گاه در مخالفت با مکتب سنتی بهشميان، در کنار مکتب ابو الحسين می ایستد. به همين دليل اين اثر جنبه بحثی و چالشی جالب توجهی را در معارضه اين دو مکتب و تلاش نويسنده در ارائه مکتب کلامی متّبع در سنت امامان اوليه زيدی به نمايش می گذارد. نگاهی به نمايه ای که در پايان اين کتاب قرار داده ايم و نام اشخاص و کتابهایی که در اين اثر از آنها ياد شده می تواند اهميت المحجة البيضاء را آشکارتر کند.
آخرين نکته ای که در رابطه با اهميت اين اثر بايد متذکر شد آن است که اين کتاب کم و بيش در همان دورانی نوشته شده که در سنت متکلمان اماميه و به ويژه به همت سديد الدين حمّصي (پايان سده ششم قمری) انتقاد از مکتب کلامی شريف مرتضی که می دانيم به مکتب کلامی بهشمی دلبستگی داشت در محافل اماميه ايران و سپس حله (عراق) آغاز شد و در اين راستا سديد الدين حمّصي گرايش قوی به مکتب مخالف، يعنی مکتب ابو الحسين بصري و محمود ابن الملاحمي پيدا کرد. اين گرايش جديد کم و بيش در ميان دو مذهب امامی و زیدی همزمان آغاز شد و بنابراين المحجة اللبيضاء اثری کلامی است که ما را برای فهم درست تر مکتب واسطه سديد الدين حمصي ياری می کند، مکتبی که می دانيم بعداً به ويژه علامه حلي آن را پی گرفت و عميقاً در شماری از نوشته های کلامیش تحت تأثير آن بود. بدين ترتيب، چاپ نسخه برگردان اثر حاضر برای تعميق شناخت ما از دوره ای مهم و سرنوشت ساز از تحولات کلام اسلامی و شيعی اهميتی فوق العاده دارد.