کتاب انقاذ البشر من الجبر والقدر، تأليف ابو الحسن عامري، فيلسوف دانشمند سده چهارم قمری تاکنون تنها بر اساس يک نسخه، گرچه کهنسال به چاپ رسيده است (در مجموعه رسائل او به کوشش سحبان خليفات). در اين يادداشت اين نکته را مطرح می کنم که از اين کتاب دست کم پنج نسخه ديگر موجود است که قديمترين آن (مؤرخ اول صفر ۷۲۰ ق)به قلم رکن الدين محمد بن علي الجرجاني الحلي الغروي، دانشمند برجسته شيعی و شاگرد علامه حلي است (برای او؛ نک: مقدمه ما بر رساله الأبحاث او، در دست چاپ). نکته جالب توجه اين است که اين رساله در دستنوشته جرجاني با عنوان القضاء والقدر و با انتساب به قاضي عبد الجبار معتزلي ارائه شده است؛ اين در حالی است که همو در ضمن همين مجموعه رساله ديگری از عامري را اين بار با انتساب درست به او کتابت کرده؛ رساله الأمد علی الأبد او را. معلوم نيست که اين انتساب غلط از کجا آمده و به هر حال بايد اصل نسخه را ديد؛ به ويژه اينکه در رساله عامري به وضوح گرايش غير کلامی عامري و توجه فلسفی وی هويداست؛ مسئله ای که با گرايش قاضي عبدالجبار همخوانی ندارد و اين امر نبايستی بر دانشمند برجسته ای چون رکن الدين پوشيده باشد. دايبر در مقدمه رسالة في الرد علی المجبرة تأليف قاضي عبد الجبّار که پيشتر در اين سايت آن را معرفی کرده ايم و خود ما نيز آن را بر اساس چند نسخه ديگر در دست تصحيح و آماده سازی داريم اين رساله را عيناً همان الرد علی المجبرة دانسته و البته چون دسترسی به آن نداشته اين را در حد يک احتمال مطرح کرده است. اين مطلب بسيار جای پرسش دارد؛ چرا که محتوای رسالة في الرد علی المجبرة، گرچه نام مجبرة را در خود دارد اما اين رساله در موضوع قضاء وقدر نيست و در واقع عقايد ديگر مجبره / اشاعرة را مورد رد و انتقاد قرار می دهد. نسخه جرجاني در کتابخانه روضه حيدريه (نجف) موجود است و دسترسی بدان برای دايبر، همچون نويسنده اين سطور امکانپذير نبوده است. اما اطلاعاتی که در اين يادداشت عرضه می کنيم، نشان می دهد اين رساله که به وسيله جرجاني کتابت شده اولاً همانطور که گذشت همان انقاذ البشر ابو الحسن عامري است و ثانياً اين نسخه تفاوتهای قابل توجهی با نسخه اساس کار خليفات دارد و برخی از اطلاعات تاريخی نيز که در آن هست و از جمله درباره ديگر آثار عامري و پايان آن که اطلاعی درباره شرايط و چکونگی و مکان تأليف کتاب دارد در نسخه چاپی ديده نمی شود؛ کما اينکه مهمتر از آن بخشی از آن در نسخه اساس خليفات افتادگی داشته که در نسخه حاضر موجود است. اين نسخه در کتابخانه مجلس موجود است که البته نسخه ای است متأخر و با تاريخ ۱۳۳۸ ق اما ريشه آن همان نسخه غرويه و کتابت جرجاني است و خوشبختانه کاتب دقيقاً مشخصات و رقم جرجاني را نيز ضبط کرده است (نک: دنا، ۸/ ۲۴۶ تا ۲۴۷). اين نسخه در فهرست مجلس به تبع نسخه مورد گفتگو به قاضي عبدالجبار معتزلي نسبت داده شده، در حالی که چنانکه گذشت اين نسخه تنها نسخه ديگری است از کتاب عامري. بنابراين با احتساب نسخه اساس چاپ خليفات تاکنون سه نسخه از کتاب او در دسترس قرار دارد؛ اما داستان بدينجا ختم نمی شود. دو نسخه ديگر از اين کتاب نيز همچنان در کتابخانه مجلس در دسترس است اما اين بار منسوب به غزالي و ابن سينا. يکی از اين دو نسخه تاريخ سده دهم را دارد و ديگری بی تاريخ (نک: دنا، ۸/ ۲۴۷؛ نيز همان، ۲/۶۹ ذيل عنوان الأفعال الإنسانية). علاوه بر اين يک نسخه هم گويا از همين کتاب در کتابخانه گوهر شاد مشهد وجود دارد با عنوان افعال الإنسان که نويسنده آن را تشخيص نداده اند (نک: دنا، ۲/۶۹). بنابراين همينک ما پنج نسخه ديگر از کتاب عامري را در اختيار داريم که می توان بر اساس اين نسخه ها کتاب را از نو تصحيح کرد(نويسنده اميد می برد که اين رساله را در آينده نزديک بر اساس نسخه های تازه ياب آن ديگر بار به دست طبع بسپارد. سه نسخه آخر هنوز در اختيار من قرار نگرفته است).
نسخه کهنسال اساس طبع خليفات نسخه ای است که پيشتر در کتابخانه باروديه بيروت بوده و همينک در کتابخانه پرينستون در آمريکا نگهداری می شود (نک: فهرست پرينستون از فيليپ حتي، ص ۶۵۳؛ شماره نسخه ۲۱۶۳؛ تاريخ نسخه پرينستون به سال ۵۹۲ ق است). نکته جالب توجه اينکه کاتب اين نسخه نيز که ضمناً کتاب ديگر عامري با عنوان التقرير لأوجه التقدير را همچنين در بر دارد (اين يکی هم تک نسخه است و بر اساس همان تک نسخه در مجموعه رسائل خليفات چاپ شده)، کاتبی است شيعی از شاگردان علي بن فضل الله راوندي، به نام أبو نصر علي بن أبي سعد محمد بن الحسن بن أبي سعد الطبيب/ المتطبب (دانشمند و کاتب برجسته قمی؛ برای ذکر کوتاه او در فهرست منتجب الدين، نک: فهرست، ص ۱۳۶. او دست کم تا ربيع الأول ۶۰۱ ق زنده بوده است)، که می دانيم نسخه ای از نهج البلاغة را نيز کتابت کرده بوده و در روايت و انتقال آن سهمی مهم دارد (نسخه ای که اساس تعدادی از نسخه های کنونی نهج البلاغة است؛ برای اين نسخه و اجازات و اطلاعات موجود بر آن، نک: مقاله "مقدمة في مصادر نهج البلاغة" از آقای حسن زاده آملي؛ چاپ شده در شماره ۵ تراثنا؛ نيز نک: مجموعه مقالات محقق طباطبايي در تراثنا درباره نهج البلاغة؛ همچنين مجلد اول مسند نهج البلاغة از دانشمند محمد حسين الجلالي که البته کتاب اخير متأسفانه بسيار مغلوط و با اشتباهات فراوان به چاپ رسيده است). اين نکته که کاتب نسخه باروديه، کاتبی است شيعی و همان کاتب معروف نهج البلاغة ظاهراً مورد توجه کسی پيش از اين قرار نگرفته بود. لازم به تذکر است که رسالة القول في الابصار والمبصر عامري نيز که در مجموعه خليفات منتشر شده بر اساس نسخه ای تصحيح شده که آن هم از روی نسخه ای با قلم همين کاتب دانشمند شيعي نوشته شده بوده؛ نسخه ای که عيناً تاريخ کتابت ۵۹۲ ق را داشته است؛ محتملاً از همان مجموعه باروديه که بعدها اين قسمت از نسخه از آن جدا شده بوده است.
بدين ترتيب معلوم می شود که دانشمندان شيعی سهمی وافر در حفظ آثار ابو الحسن عامري داشته اند؛ مطلبی که در دنباله اين سلسله يادداشتها بدان خواهيم پرداخت.