در دنباله ارائه پاره ای توضيحات و اضافات بر مقدمه ابانه چاپ مجلس بايد مقدمتا بگويم که از روزگار تأليف ابانه هوسمي و شرحی که او بر همين کتاب نگاشت، کتاب ابانه به عنوان يکی از مهمترين منابع برای فقه ناصری مذهبان زيدی شمال ايران قلمداد گرديد. اين کتاب بسيار زود به عنوان يک متن معيار برای تدريس فقه ناصر اطروش و ارائه فتاوی او و نيز مبنايی برای بحث در ادله و مبانی فقهی ناصري مذهبان مطرح شد و در سنت آموزشی ناصريان جای خود را پيدا کرد؛ به طوری که همواره تا قرنهای نهم و دهم و تا پيش از دوران صفوی و از ميان رفتن جامعه زيدی شمال ايران به عنوان يک کتاب فقهی اصلی نزد ناصريان به تدريس و بحث گذارده می شد. بدين ترتيب مدرسان فقه ناصری اين متن را تدريس می کردند و در هنگام بحث مطالب آن را تشريح و مبانی استدلالی لازم را مورد توجه قرار می دادند. بنابر شيوه ای که زيديان داشته اند و آن را در جای ديگری به بحث گذارده ايم، در هنگام تدريس، شاگردان (وگاه به وسيله خود استادان) در حاشيه نسخه های متن درسی خود که در اختيار داشته اند، توضيحات و تعليقات استادان را ضبط می کرده اند. اين تعليقات علاوه بر ارائه ادله متضمن خلافات فقهی با ديگر زيديان و به طور ويژه هادويان، آرای مذهب مؤيدی و نيز اختلافاتی بوده است که در اقوال مختلف منقول از ناصر اطروش برای آيندگان ثبت شده بوده است. چنانکه نسخه های موجود زيدی در ايران به خوبی گواه آن است و سندهايی از آن در ميان زيديان يمن نيز موجود است، شيوه حاشيه زدن به گونه کشيدن خطی از نکته قابل بحث در متن به حاشيه برگهای کتاب و ارائه توضيحات در حاشيه برگها بوده است. اين شيوه به ويژه در ميان ناصريان ظهور بيشتری داشته و عمدتا مربوط بوده است به آثار فقهی (در تفسير نيز نسخه تفسير کتاب الله ابو الفضل ديلمي ناصری مذهب وجود چنين سنتی را در تفسير نويسی گواهی می دهد). از عصر فرزند ابو جعفر هوسمي، نويسنده کتاب الإبانه و شرح آن تا سده های هشتم و نهم اين شيوه برای تعليق و حاشيه نويسی بر کتاب ابانه تداوم داشته و در منابع زيدی از موارد زيادی از اين دست حاشيه ها که گاه از آنها به حاشية الإبانة و گاه تعليق الإبانة و گاه زوائد الإبانة نام برده شده، ياد شده است. طبعا هر چه زمان به جلوتر می آمد، استادان در هنگام تدريس متن ابانه به تعليقات قبلی و زوائدی که استادان پيشتر بدان اشاره کرده بودند و نيز به تعداد نقلها از کتابهای فقهی مستقل ديگر افزوده می شد و نسخه های جديدتری از زوائد الإبانة فراهم می گرديد. گاهی نيز پاره ای از شاگردان علاوه بر ضبط تعليقات استادان خود، در مقام توضيح پاره ای از مطالب کتاب، نسخه های خود را با نسخه های قديمتر کتاب مقابله و تعليقات فراهم شده در نسخه های کهنه تر را به نسخه های خود نقل می کردند و بدين وسيله گاه می شد که تعداد خطوطی که از متن ابانه (در وسط و ميانه برگهای کتاب) به حاشيه کشيده می شد، چندان زياد می شد که کار را بر مراجعه کننده سخت می کرد و حواشی با يکديگر آميخته می گرديد (وضعيت نسخه خطی ابانه مجلس فی المثل چنين است و نيز برخی ديگر از نسخه های اين کتاب). بنابراين آنچه امروزه از نسخه های ابانه در اختيار است، نمونه ای است از کوششی که حاصل مجالس تدريس ابانه بوده و تعليقات فراهم آمده بر آنها، نمونه ای است کهن از گونه ای تدوين تقريرات درسی استادان که امروزه نيز در حوزه های علميه شيعی معمول است. امروزه در حوزه های شيعه امامی، تعليقات استدلالی بر متن معيار عروة الوثقای مرحوم سيد حاصل تدريس تدريجی متن در درسهای خارج فقه و تعليقاتی است که استادان به تدريج بر متن کتاب می نويسند.
اين گونه نسخه های ابانه، همراه ديگر آثار ناصريان از حدود نيمه سده ششم قمری راهی يمن شد و زيديان يمن بدين وسيله با مهمترين متون فقه ناصری آشنايی يافتند. از جمله نسخه ای از ابانه در اواخر سده ششم با حواشی و تعليقات بسيار در حاشيه به يمن رسيد و می دانيم که محي الدين ابن الوليد القرشي که از شاگردان حسن بن محمد الرصّاص و از وفاداران به المنصور بالله عبدالله بن حمزة و حتی از مشايخ او بوده با ديدن نسخه ای از اين سنت، تصميم می گيرد که متنی منقّح از آن فراهم کند. بدين ترتيب ابن الوليد با تحرير دوباره متن ابانه به عنوان اصل متن و حاشيه ها به عنوان زوائد و هر کدام جدا از يکديگر، نسخه ای از ابانه را با عنوان زوائد الإبانة فراهم کرد (در سال ۶۱۰ ق) که از آن پس در ميان زيديان يمن همواره مورد استفاده بوده است. در منابع زيدی يمنی به اشتباه گمان برده شده که زوائد الإبانه ابن الوليد تنظيم و تهذيب نسخه زوائد الإبانه محمد بن صالح بوده است؛ در حالی که محمد بن صالح تنها دو سالی پيش از تدوين زوائد الإبانة ابن الوليد به دنيا آمده بوده و اين به دليل نا آشنايی زيديان يمن با سنت آموزشی و طبقات و تواريخ زيديان ايران بوده است. به هر حال با وجود اينکه نسخه زوائد الإبانه محمد بن صالح هم به يمن رسيده بوده است؛ اما عمدتا منبع اصلی نقلهای زيديان يمن در رابطه با اقوال مختلف شارحان و تعليقه نگاران ابانه، همان نسخه ای بوده است که به وسيله ابن الوليد القرشي فراهم شده است و از آن جمله است استفاده های حسين بن بدر الدين در کتاب فقهی بسيار مهم زيديان موسوم به شفاء الأوام. نمونه ای از نسخه های ابانة با زوائد آن که پيش از عصر ابن الوليد القرشي و محمد بن صالح به يمن رسيده همينک موجود است که در شماره بعد اين سلسله يادداشتها بدان خواهيم پرداخت.