آثار شريف رضي با وجود آنکه خود از دانشمندان امامی مذهب بوده همواره مورد عنايت دانشمندان مذاهب مختلف اسلامی بوده است و در اين ميان خاصه کتاب نهج البلاغة بيش از ديگر آثار او محل عنايت دانشمندان غير شيعی قرار گرفته است. اين امر هم به دليل اهميت کتاب نهج البلاغة به دلايل مذهبی و ادبی و انتساب آن به حضرت امير است و هم اينکه شريف رضي در گردآوری خطب و کلمات حضرت علاوه بر ابعاد ادبی به اين امر هم توجه داشته که مجموعه ای را فراهم آورد که کمتر در آن جنبه های اختلافی ميان مذاهب مشهود باشد؛ اين امر البته با رويکرد کلامی و اعتقادی شريف رضي هم تناسب داشته است. نهج البلاغة در طول قرنها وسيله کاتبان مختلف و از ميان مذاهب گوناگون رونويسی و کتابت می شد و پهنه وسيعی از جغرافيای دنيای اسلام را درنورديد. به همين دليل هم همينک نسخه های کهنه متعددی از اين کتاب در اختيار است و از جمله از سده پنجم قمری. در اين مورد بايد به مجموعه نسخه هايی که وسيله مرحوم محقق طباطبايي در تراثنا و نيز استاد سيد محمد حسين جلالي در دراسة في نهج البلاغة و ديگران معرفی شده اند مراجعه کرد. اين نسخه ها وسيله عالمان مذاهب مختلف مورد تداول قرار می گرفته اند و اجازات مختلفی از اين کتاب در اختيار است که گويای همين نکته است. علاوه بر اين نه تنها شيعيان امامی و يا زيدی به شرح و تفسير اين کتاب اهتمام داشته اند؛ بلکه سنيان و معتزليان هم در تفسير و شرح اين کتاب همتی درخور نشان داده اند و از آن جمله دانشمندان حنفی و شافعی ايران و عراق. اما نهج البلاغة تنها کتاب شريف رضي نيست که از آن نسخه های کهنه ای در اختيار است. بر خلاف بسياری از آثار کهن اماميه که نسخه های کهنسال آنها بسيار اندک است (به استثنای شيخ طوسي)، از چندين کتاب ديگر شريف رضي نيز نسخه های بسيار کهنی همينک در کتابخانه های مختلف دنيا موجود است که برخی از آنها نشان می دهند که آثار شريف رضي از قديم مورد اهتمام دانشمندان مذاهب گوناگون بوده است (محقق طباطبايي نسخه های مختلف کتابهای موجود شريف رضي را در مقاله المتبقی من مخطوطات نهج البلاغة، تراثنا، شماره ۵ نشان داده اند که می توان به آن مراجعه کرد). علاوه بر دليل ادبی و اهميت آثار شريف رضي از اين جهت بايد اين نکته را هم مورد تأکيد قرار داد که گرايشات کلامی و فقهی ويژه و متمايز او در آثاری مانند مجازات الآثار النبوية و يا تلخيص البيان و نيز تفسير حقائق التأويل او موجبات توجه و اهتمام معتزليان و نيز فقيهان حنفی و دانشمندان ساير مذاهب را به او و آثارش فراهم می کرده است. شريف رضي دانشمندی امامی مذهب است که رويکردی عامتر از گرايشات بسته درون مذهبی از خود بروز می داده است و اين امر البته هم متناسب با تحصيلات و آموزشها و استادان متمايز او بوده است و هم برخاسته از محيط جهان وطنی بغداد روزگار او (درباره جايگاه او در مذهب امامی، نک: فصل متعلق به وی در رساله دکتری که همينک در دست انتشار است؛ در روايت آثار شريف رضي و از جمله نهج البلاغة و برخی ديگر از کتابهای او به ويژه سهم فضل الله راوندي، دانشمند امامی سده ششم قمری بسيار حائز اهميت است؛ نک: مقاله المتبقی من مخطوطات نهج البلاغة از محقق طباطبايي، تراثنا، شماره ۵، ذيل معرفی آثار او و نيز در معرفی نسخه های مختلف کهن نهج البلاغة. فضل الله راوندي دانشمند و اديبی است که خود از مظاهر ارتباطات فرهنگی بين مذهبی در اين دوره قلمداد می شود و اين امر خود تأثيری مهم در روايت آثار شريف رضي در ميان دانشمندان مذاهب مختلف داشته است؛ برای فضل الله الراوندي، نک: مقاله محقق طباطبايي درباره او در سلسله مقالات آن مرحوم درباره نهج البلاغة در مجله تراثنا و نيز تحقيقات مرحوم محدث ارموی درباره اين دانشمند. تصحيح و انتشار برخی از کتابهای شريف رضي از سوی محققان عرب اهل سنت خود نشانی از اين اهتمام است).
از کتاب تلخيص البيان في مجازات القرآن و نيز تنها مجلد موجود (جلد پنجم) تفسير او موسوم به حقائق التأويل في متشابه التنزيل تاکنون نسخه های کهنی از اواسط سده ششم قمری معرفی شده بود، اما نسخه هايی که از کتاب ديگرش با عنوان مجازات الآثار النبوية تاکنون معرفی شده و بر اساس آنها اين کتاب چند باری به چاپ رسيده، همگی نسخه های متأخری از سده دهم و يازدهم اند. با اين وصف اخيرا در سفری به وين و با هدف بررسی شماری از نسخه های خطی مجموعه گلازر در کتابخانه ملی وين، نسخه ناقصی از کتاب مجازات الآثار النبوية شريف رضي را در ضمن مجموعه ای يافتم که تاکنون توجه محققان را به خود جلب نکرده است. اين نسخه از دو جهت اهميت فوق العاده ای دارد: از يک سو نسخه ای است بسيار کهن و مستند از اين کتاب که ريشه آن کاملا روشن است و علاوه بر اين کهن ترين نسخه ای است به دست آمده از کتابهای شريف رضي به استثنای نهج البلاغة که نسخه های کهنتری از اين هم دارد. در اين نسخه اطلاعی هم در پايان آن نقل شده که تاريخ تأليف اين کتاب را دقيقا روشن می کند؛ اطلاعی که پيش از اين در اختيار نبود. اما از ديگر سو اهميت مضاعفی هم اين نسخه دارد و آن اينکه در ضمن مجموعه ای و در کنار کتابهای ديگری کتابت شده که در مجموع می تواند نشانگر اهميت آثار شريف رضي و توجه تاريخی به آنها از نقطه نظر متفاوتی باشد. اين نسخه در حقيقت باز اين نکته را مورد تأکيد قرار می دهد که آثار شريف رضي در ميان مذاهب مختلف اسلامی از ديرباز مورد توجه بوده و در گستره وسيعی مورد مطالعه قرار می گرفته است. نخست اين نسخه را معرفی می کنم و بعد توضيحاتی درباره اهميت آن ارائه خواهم داد:
اين نسخه کما اينکه گفتيم ضمن مجموعه ای است در کتابخانه ملی وين، به شماره گلارز، ۲۰۵. نخستين کتاب اين مجموعه نسخه ای است از کتاب جوامع الأدلة ابو طالب الناطق بالحق هاروني در اصول فقه. هاروني علاوه بر کتاب المجزي در اصول فقه که مهمترين و بزرگترين کتاب او در زمينه اصول فقه بوده و می دانيم که بسيار متن مهمی است، کتاب ديگری هم به نام جوامع الأدلة داشته که کتاب کوچکتر وی بوده و قبل از المجزي آن را نوشته بوده است. تاکنون دو نسخه از آن شناسايی شده يکی در کتابخانه آمبروزيانا و ديگری همين نسخه کتابخانه وين. اين کتاب هنوز چاپ نشده است. کتاب المجزي البته به صورت ناقص منتشر شده؛ يعنی تنها نيمی از آن و البته با انتساب نادرست به ابو الحسين بصري و با عنوان غلط شرح العمد (در مدينه و در دو جلد). نسخه وين که البته عنوان کتاب هاروني در آن ذکر نشده، از پايان اندکی نقص دارد و پايان آن افتاده است (از برگ ۲ ب تا ۶۳ ب). کتاب دوم اين مجموعه، رساله ای است منسوب به ابو حامد غزالي موسوم به مسئلة قتل المسلم بالذمي که ظاهرا نسخه منحصر به فردی است (از برگ ۶۴ الف تا ۷۲ ب). البته نسخه حاضر از پايان ناقص است. عبدالرحمان بدوي در مؤلفات الغزالي از اين کتاب بر اساس منابع کهنتر نام برده اما نسخه ای از آن را نشان نداده است. وی می نويسد که دليلی بر رد انتساب چنين رساله ای به غزالی وجود ندارد و حتی می کوشد طرح چنين بحثی را از سوی غزالی بر اساس پاره ای قرائن ثابت کند (نک: مؤلفات الغزالي، ص ۴۴۷). وجود نسخه ای کهن از اين کتاب در اين مجموعه انتساب اين رساله را به غزالی تأييد می کند (نيز نک: اشاره ای به اين بحث در المستصفی، ص ۱۳۷، ۲۴۲، ۲۵۶، ۳۴۵؛ نيز: المنخول، ص ۵۰۰). کاتب در آغاز اين رساله می نويسد: " مسئلة قتل المسلم بالذمي تامة بعبارات رائعة". کتاب سوم اين مجموعه، کتابی است ناقص الأول و الآخر که درست در دنباله کتاب غزالی و بدون تفکيک دو کتاب آمده که علت آن افتادگی برگهايی از مجموعه حاضر است (نسخه کتاب ميان ۷۳ الف تا ۹۵ ب). موضوع کتاب اصول فقه است و البته از نويسنده ای شافعي مذهب و متأخر از ابو المعالي جويني که از او نام می برد و معلوم است که متأثر از اوست. طبعا به دليل ناقص بودن نسخه عنوان کتاب هم روشن نيست و در هنگام تحرير اين يادداشت نيز عکس نسخه در اختيار نيست تا بتوانم تلاشی برای شناخت هويت کتاب داشته باشم. به هر حال کتاب به صورت طرح مسئله هاست و آنچه از آن موجود است شامل اوائل بحثهای اصولی می شود. از نکات جالب توجه اين کتاب دو نقل از ابو الحسين بصري، متکلم نامدار معتزلی و صاحب آثار مهم در اصول فقه است که می دانيم از ديرباز نوشته های اصولی او مورد عنايت سنيان و حتی حنبليان بوده است (در برگهای ۷۴ ب و ۸۸ ب). البته با توجه به کهنه بودن نسخه و طبعا قديم بودن عصر نويسنده اين کتاب اصولی، وجود اين نقلها اهميت دارد. اما آخرين کتاب مجموعه حاضر، کتاب مجازات الآثار النبوية شريف رضي است که موضوع بحث اين يادداشت است. اين نسخه از پايان کامل است اما از آغاز بخشی از آن افتاده است. ميان کتاب سوم و کتاب شريف رضي نيز به دليل افتادگی برگهای نسخه تفکيکی ديده نمی شود و فقط با دقت می توان اين نقص را مشاهده کرد (نسخه از برگ ۹۶ الف تا ۱۳۲ الف). پايان اين کتاب در حقيقت پايان نسخه مجموعه حاضر است و در پايان گفتار شريف رضي در نسخه حاضر در حاشيه صفحه، گواهی مقابله آمده است، بدين عبارت: "بلغ مقابلة بحمد الله ومنه مع الأصل". آثار مقابله نيز در حاشيه برگهای کتاب شريف رضي ديده می شود. در پايان نسخه، کاتب خوشبختانه گواهی پايان نسخه اصل را همراه با مطلبی از خود درباره تاريخ کتابت نسخه حاضر ارائه داده است، با اين عبارات:
" قال في الأصل: وکان الفراغ من هذا الکتاب في يوم الثلثاء لإحدی عشرة ليلة بقيت من ذي القعدة سنة ثلث وأربعمائة. وفرغ من نسخه الکتاب الذي نسخته منه هذا الکتاب نصر بن أحمد بن الحسن البساط الکاتب في شعبان سنة أربع وأربعمائة. وکان فراغي من نسخه في العشر الأواخر من ذي القعدة سنة سبع وخمسمائة والحمد لله أولاً وآخراً وصلواته علی خير خلقه وصفوته من بريته سيد ؟ (نا ؟) محمد وعلی أهل بيته الطيبيين الطاهرين وسلم تسليماً کثيراً وحسبنا الله ونعم الوکيل."
از آنچه نقل شد اولا روشن می شود که شريف رضي کتاب مجازات الآثار النبوية خود را در ذي القعده سال ۴۰۳ ق به پايان برده است. اين امر از اين جهت مهم است که تاکنون تاريخ تأليف اين کتاب دقيقا روشن نبود اما از ديگر سو بايد گفت که تأليف اين کتاب آن طور که شريف رضي خود در پايان کتابش می نويسد (نک: مجازات، چاپ قم، ص ۳۹۵) به طول انجاميده بوده و موانعی باعث تأخير در تکميل کتاب شده بوده است و شايد به همين دليل با وجود آنکه اين کتاب پس از تکميل نهج البلاغة (سال ۴۰۰ ق) پايان گرفته بوده اما شريف رضي در کتاب اخير به آن ارجاع می دهد همانطور که در اين کتاب نيز به نهج البلاغة که سالها تدوينش به طول انجاميد، ارجاع داده است (نک: مقاله محقق طباطبايي، ذيل اين کتاب). البته از ديگر سو می دانيم که شريف رضي در مقدمه کتاب مجازات از تکميل کتاب تلخيص البيان خود خبر داده (ص ۲۷) و بدين ترتيب نيتش را برای تدوين کتابی ديگر درباره مجازات و اين بار مجازات احاديث نبوی اعلام می کند و از آنجا که کتاب تلخيص در سال ۴۰۱ ق و در مدت بسيار کوتاهی نوشته شده بوده است؛ بنابراين اين پرسش باقی می ماند که چگونه در نهج البلاغة به کتاب مجازات ارجاع داده بوده در حالی که تاريخ تأليف مجازات ميان دو تاريخ ۴۰۱ و ۴۰۳ و به هر حال پس از تکميل کتاب نهج البلاغة بوده است؟ اما ظاهرا بايد پاسخ را در اين يافت که شريف رضي بعدا مطالبی را به نهج البلاغة اضافه کرده بوده است و از جمله ارجاع به مجازات را. جالب است بدانيم که شريف رضي چندين کتاب خود را در فواصل نزديک تکميل و يا تأليف کرده بوده است: نهج البلاغة در سال ۴۰۰؛ تلخيص البيان در سال ۴۰۱ ق؛ مجلد پنجم حقائق التأويل در سال ۴۰۲ ق و بالأخره کتاب مجازات در سال ۴۰۳ ق.
اما نکته ديگری که از اين يادداشت پايانی روشن می شود اين است که نسخه حاضر با يک واسطه بر اساس نسخه نويسنده رونويسی شده است؛ نسخه واسطه ای که خود در زمان حيات نويسنده و به تاريخ ۴۰۴ ق کتابت شده بوده است. نسخه حاضر هم چنانکه پيداست در سال ۵۰۷ ق کتابت شده که تاريخی است بسيار کهنه. تاريخ کتابت کتابهای ديگر اين مجموعه هيچ کدام روشن نيست؛ اما از آنجا که همه اين مجموعه به قلم واحدی کتابت شده بايد گفت که تاريخ کتابت کتابهای ديگر اين مجموعه هم حدود همين تاريخ است. اينجاست که اهميت نسخه جوامع الأدلة هاروني روشن می شود و يا اهميت کتاب اصولی اين مجموعه. اما مهمتر از همه اهميت نسخه رساله غزالي که تنها يکی دو سالی پس از مرگ نويسنده رونويسی شده است. از ديگر سو ظاهرا چنين می نمايد که اين نسخه که در اصل در يمن بوده و در اختيار زيديان آنجا وسيله شخصی زيدی کتابت شده بوده است. اين امر از اهتمام کاتب برای استنساخ کتاب اصولی هاروني روشن می شود. اما معنای اين سخن اين نيست که نسخه حاضر در يمن نيز کتابت شده بوده است. بلکه از خط و ديگر مشخصات اين مجموعه و محتوای آن چنين پيداست که اين نسخه از عراق به يمن منتقل شده بوده است؛ شايد در دوران سفر قاضي جعفر ابن عبدالسلام زيدی به ايران و عراق اين نسخه همراه او به يمن انتقال يافته بوده است. دليل اينکه می گويم اين نسخه در عراق و شايد در بغداد رونويسی شده، علاوه بر ريشه و مشخصات نسخه يکی هم اين است که اين مجموعه شامل کتابی از شريف رضي است که خود بغدادی بوده و اين دست آثار او در آنجا تداول بيشتری داشته (و نيز اصل نسخه مجازات هم که کاتب از روی آن کتاب خود را نوشته بوده بايد عراقی باشد). از ديگر سو، کتاب جوامع الأدلة از کتابهای دوران اقامت بغداد ابو طالب هاروني است و بعيد نيست که کاتب نسخه آن را در همين شهر يافته بوده و اساس کتابت خود قرار داده بوده است. در مورد متن اصولی سنی و نيز کتاب غزالی نيز وضع به گونه ای است که ابدا اين احتمال وجود ندارد که اين مجموعه در يمن وسيله زيديان کتابت شده باشد و با وضعيت بغداد بسيار سازگارتر است. حتی بعيد است که کتاب در ری وسيله زيديان آنجا کتابت شده باشد و آنگاه همراه کتابهای ديگر زيديان و معتزليان در سده ششم و يا پس از آن به يمن منتقل شده باشد. به نظر می رسد که اين مجموعه وسيله شخصی از زيديان بغداد کتابت شده بوده و در آن علاوه بر کتاب هاروني که در اصول فقه معتزلی بوده، متنی از شريف رضي را که تمايلات روشن معتزلی داشته و دانشمندی شيعی نيز بوده در کنار آن قرار داده بوده است. کاتب علاوه بر آن دو متن يکی در اصول سنی و نيز متنی از غزالی را هم در مجموعه خود انتخاب کرده بوده است. البته مجموعه حاضر ناقص است و معلوم نيست که در اصل شامل چه کتابهای ديگری هم می شده است. اما نفس قرار گرفتن اين چهار کتاب در يک مجموعه خود بسيار با اهميت است و نيز نشان از گسترش آثار شريف رضي در ميان حوزه های متفاوت مذهبی و جغرافيايی. متأسفانه همينک نسخه در اختيار من نيست تا با دقت بيشتری درباره آن داوری بتوان کرد. انشاء الله در آينده می کوشم با در اختيار گرفتن عکسی از آن توضيحات بيشتری را ارائه دهم. در پايان اين نکته را هم اضافه کنم که در پايان نسخه حاضر گواهی تملکی هم ديده می شود با اين عبارت: " انتقل هذا الکتاب بما اشتمل عليه من الکتب إلی ملک الفقير إلی الله سبحانه الراجي عفوه عيسی بن يحيی الحداد ؟ وفقه الله ؟؟ منها کوقف سائر کتبه و؟؟ ما تقبل الخير منه و..." البته اين گواهی متأخرتر است و مربوط است به دوران حضور اين نسخه در يمن.