"مساهمت شريف مرتضی در علم کلام معتزلی " عنوان تأليفی است در دست تکميل از نويسنده اين سطور درباره دستگاه کلامی شريف مرتضی؛ همراه با تصحيح چند اثر کلامی منتشر نشده از او و نيز تجديد تصحيح چند اثر ديگر وی در همين زمينه. در مقدمه هم ضمن بررسی کوتاهی درباره زندگانی و استادان و شاگردان او، فعاليت و آثار کلامی شريف مرتضی مورد مطالعه قرار گرفته است. فصلی را هم به تداوم انديشه های کلامی و مکتب او و مواجهه آن با دستگاههای کلامی رقيب اختصاص داده ام. بخش اصلی کتاب بررسی آرای کلامی شريف مرتضی در مسائل مربوط به مباحث فلسفی علم کلام و نيز همچنين بررسی چند مسئله اختلافی در موضوعات دينی است که اختلاف نظر او را با ديگر اماميه (و از جمله با شيخ مفيد، نوبختيان و متکلمان دوران قديم از يک سو و نيز با محدثان از ديگر سو) و نيز در تعدادی از مسائل در قياس با معتزليان ديگر نشان می دهد. اميدوارم اين اثر تا پايان سال ۲۰۱۵ ميلادی انتشار يابد.
در بررسي نسخه های مختلف آثار شريف مرتضی با رساله ها و گفتارهايی از او بر می خوريم که با وجود اهميت آنها تاکنون مورد اعتنا قرار نگرفته و در لا به لای نسخه های خطی مجموعه های مختلف پنهان مانده و توجه کسی را به خود جلب نکرده است. مجموعه ای از اين آثار را همراه چند اثر کلامی کوچک ديگر او که گرچه تاکنون چندين بار منتشر شده اند اما متأسفانه متنهای آنها به صورت انتقادی و بر اساس شيوه های علمی تصحيح نشده اند انتخاب کرده ام که همينک از سوی نويسنده اين سطور در دست آماده سازی است. در اين کار البته تصحيح دو کتاب الملخص في علم الأصول و الذخيرة را گرچه هنوز نيازمند تصحيحی انتقادی اند در نظر نگرفته ام و البته شرح بخش کلامی جمل العلم والعمل را نيز که چند سالی پيش منتشر شد به دليل اينکه هم انتشار يافته و هم اثر مستقيم شريف مرتضی نيست، در اين مجموعه قرار نداده ام. در اين مجموعه تنها به طور خاص به مجموعه اجوبه مسائل شريف مرتضی پرداخته ام و از آنجا که مقصود من بيشتر ارائه کتابی در برگيرنده متنهای شريف مرتضی در زمينه مسائل دقيق علم کلام و فلسفه طبيعی کلام است، آنچه به مباحث امامت و يا مسائل متعلق به قرآن (مانند کتاب الموضح عن جهة اعجاز القرآن او که آن را سالها پيش در آستان قدس يافتم و بعداً هم به چاپ رسيد) و يا اصول فقه مربوط است را در نظر نداشته ام. بدين ترتيب از ميان چندين اجوبه مسائل او که يا به شکلی کامل و يا ناقص در اختيار است، آنهايی را انتخاب کرده ام که وجه غالب آنها بحث در مسائل دقيق کلامی است. انگيزه من در اين کار اين بوده است تا آنچه از شريف مرتضی در زمينه کلام بهشمي در اختيار است (افزون بر دو کتاب اصلی او؛ يعنی الملخص و الذخيرة) يکجا در معرض داوری محققان علم کلام معتزلی و به صورت مستقل قرار گيرد تا زمينه ای باشد برای تحليل محتوايی آن و مقايسه با ديگر آثار کلامی معتزلی به ويژه آنچه از قاضي عبد الجبار همداني و شاگردان مکتب وي در کلام بهشمي در اختيار است. در اين کتاب، تحليلی از مبانی کلامی شريف مرتضی و نيز بررسی دقيق کتابشناختی آثار کلامی او در کليه موضوعات وابسته مورد توجه قرار گرفته است. فهرست رسائل و آثاری که در اين مجموعه همينک در دست آماده سازی است، از اين قرار است:
۱- اجوبة المسائل السلارية که جز چند قسمت آن تاکنون منتشر نشده و از مهمترين آثار کلامی شريف مرتضی در مسائل دقيق کلام است.
۲- اجوبة المسائل الطرابلسيات الأولی که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته و منتشر نشده، جز چند مسئله کوتاه آن که در ضمن آثار پراکنده و يا امالي او منتشر شده است. اين اثر از مهمترين آثار شريف مرتضی است و همينک نويسنده اين سطور تحليلی تفصيلی درباره آن در دست تهيه دارد.
۳- تجديد چاپ و تصحيح آنچه به عنوان المسائل المصريات موجود است.
۴- نقد شريف مرتضی بر بحث اعراض ابو رشيد نيشابوري
۵- تعدادی از مسئله های پراکنده شريف مرتضی در مسائل دقيق کلامی که در تعدادی از نسخه های خطی يا مجتمعاً و يا به صورت پراکنده در اختيار است و ريشه آنها دقيقاً روشن نيست و از مجموعه های اجوبه مسائل او که همينک اصل آنها در ميان نيست اقتباس شده است.
۶- دو مجموعه از "الحدود و الحقائق" او بر اساس دو منبع متفاوت.


جوابات المسائل السلّارية
يکی از آثار ارزشمند شريف مرتضی که تاکنون محل توجه و عنايت نبوده، جوابات المسائل السلّارية است که تصحيح آنرا در کتابی که درباره شريف مرتضی در دست تحرير داريم ارائه کرده ايم. اين کتاب مجموعه ای است از پاسخهای تفصيلی به هشت پرسش در زمينه علم کلام که همگی مرتبطند با مقولات فلسفی و دقيقه اين دانش و بايد آنرا از مهمترين آثار کلامی شريف مرتضی به حساب آورد؛ کتابی که در واقع نماينده گرايشات بهشمي اين دانشمند برجسته امامی مذهب است. از المسائل السلارية نسخه های متعددی باقی است؛ عمدتاً متأخر اما شگفتا که تاکنون مورد عنايت قرار نگرفته و به چاپ نرسيده است. اين در حالی است که پيش از اين از وجود نسخه ای کهن با تاريخ ۶۷۶ ق در کتابخانه آستان قدس هم اطلاع داشتيم (ضمن "جواب مسائل"، نسخ ۶۷۶ ق؛ نک: فهرست الفبايي آستان قدس، ص ۱۷۳. علاوه نسخه کهنسالی هم در ضمن مجموعه ای از مسائل شريف مرتضی در موقوفه آل الشيخ أسد الله التستري در کاظمين موجود بوده است؛ نک: الفوائد الرجالية سيد مهدى بحر العلوم، ج ۳ ص ۱۵،حاشيه. کهنترين نسخه اين کتاب در برلين است که از آن در کنار ديگر نسخه های دستياب کتاب، در تصحيح اثر بهره گرفته ايم). از المسائل السلارية در فهرستهای سه گانه کهن آثار شريف مرتضی نامی نيامده است (يعنی در فهرستهای بصروي، نجاشي و شيخ طوسي). اما از ديگر سو می دانيم که بخشی از آن در ملحقات امالي او درج شده است. ظاهراً در نسخه های ملحقات امالي خللی در اين مورد وجود دارد و از اينرو تمامی متن اين مسائل در اين نسخه ها ديده نمی شود. احتمال ديگر آن است که تنها بخشی از آن برای درج در تکمله امالي در نظر گرفته شده بوده است. تنها ابن شهرآشوب از اين کتاب، ذيل عنوان المسائل السلارية نام برده است (نک: معالم‏ العلماء، ص ۷۰). المسائل الديلمية که طوسي (فهرست، ص ۲۸۹) از آن نام برده با توضيح ابن شهرآشوب معلوم می شود که در فقه بوده و ربطی به مسائل سلار ديلمي ندارد. توضيح اينکه پرسشها در کتاب اجوبة المسائل السلارية در واقع از سوی سلار بن عبد العزيز الديلمي، فقيه و متکلم نامدار و از مهمترين شاگردان شريف مرتضی مطرح شده است و البته از خود پرسشها که گاه به صورت تفصيلی مطرح شده اند، جايگاه او در دانش کلام روشن می شود. می دانيم که او کتابی در مباحث جواهر و اعراض داشته که با مطالبی که در اين مسائل مورد گفتگو مطرح کرده کاملاً پيوند دارد (نک: الذريعة إلى ‏تصانيف‏ الشيعة، ج‏۲، ص۸۳ تا ۸۴؛ همان، ج‏۵، ص ۲۲۳؛ همان، ج‏۲۰، ص ۳۵۲؛ أعيان‏ الشيعة، ج‏۷، ص ۱۷۱). سيد محمد مهدي محقق بحرالعلوم در الفوائد الرجالية (ج ۳ / ص ۱۳ – ۱۶) با اشاره به اين کتاب و مقدمه شريف مرتضی بر آن از دانش سلّار الديلمي به استناد همين کتاب ستايش می کند: "...وناهيك بهذا النعت له من السيد ، ولعمري لقد سأل هذا الفاضل في مسائله المذكورة عن أمور عويصة بتحرير متقن سديد يدل على كمال فضله واقتداره في صنعة الكلام وغيره ، وقد تعمق السيد الأجل المرتضى بما يعلم منه مقدار فضيلة السائل وتمهره وتسلطه على العلم ، وقد كان سؤاله عن ذلك حال تحصيله على السيد وقراءته عليه".
در آغاز پاسخهای کتاب، شريف مرتضی درباره پرسش کننده چنين تعبيری را بيان می کند: ".... و قد وقفت على ما أنفذه الأستاد أدام الله عزه من المسائل و سأل بيان جوابها و وجدته أدام الله تأييده ما وضع يده في مسألة الا على نكتة و موضع شبهة و أنا أجيب عن المسائل معتمدا للاختصار و الإيجاز من غير إخلال معهما ببيان حجة أو دفع شبهة..."
سلار نيز پرسشهای خود را با اين مطلب آغازين شروع می کند: "أنعم الله تعالى على الخلق بدوام سيدنا الشريف الأجل المرتضى علم الهدى أطال الله بقاه و أدام علوه و سموه و بسطته و كبت أعدائه و حسدته و الألسن تقصر عن أداء شكرها و المتن يضعف عن تعاطى نشرها فلا أزال الله عنا و عن الإسلام ظله و حرس أيامه من الغير، و بعد فمن كان له سبيل إلى إلقاء ما يعرض له و يختلج في صدره من الشبهة إلى الخاطر الشريف و استمداد الهدى من جهته فلا معنى لإقامته على ظلمتها و الغاية اقتباس نور الله سبحانه ليقف على الطريق النهج و السبيل الواضح و الصراط المستقيم و الخادم و إن كان متمكنا من إيراد ذلك في المجلس الأشرف و أخذ الجواب عنه على ما جرت به عادته فإنه سائل الإنعام بالوقوف على هذه المسائل و إيضاح ما أشكل منها ليعم النفع بها فيحصل بذلك المبتغي بمجموعة من الوقوف على الحق و عموم النفع للمؤمنين كافة و التنويه باسم الخادم، و ليرى سيدنا الشريف المرتضى علم الهدى أدام الله قدرته في ذلك علوه إن شاء الله تعالى".
از اينجا معلوم می شود که سلار الديلمي در مجالس شريف مرتضی شرکت می کرده، شايد همان مجالس کلامی و "نظر" محوری که نهايتاً در امالي صورت مکتوب يافته است؛ اما او به جای طرح پرسشها به طريق معمول در آن مجالس، اين پرسشها را به شکل مکتوب و مستقل برای استاد تقديم داشته بوده است و بنابراين به همين دليل هم شايد در پايان امالي تصميم گرفته شده بوده که اين مسائل و پاسخهای آن در تکمله امالي درج شود.
از المسائل السلارية و پاسخهای آن تنها مجموعاً سه پرسش و پاسخ در تکملة الامالي مرتضی و نيز به صورت پراکنده در رسائل چاپی شريف مرتضی به چاپ رسيده است. متأسفانه به دليل پراکنده شدن تعدادی از اجوبه مسائل شريف مرتضی در ضمن مجموعه های مسائل و رسائل او در نسخه های خطی، اين کتاب تاکنون مورد توجه قرار نگرفته بوده و به طور اتفاقی تنها سه قسمت آن و تحت عناوين ديگری جز مسائل سلارية، در رسائل الشريف المرتضی منتشر شده است؛ اين در حالی است که اين اثر حقيقتاً از مهمترين آثار کلامی شريف مرتضی است. در اينجا فهرستی از موضوعات مطرح شده در اين کتاب را که در ضمن هشت پرسش مطرح شده اند، ارائه می دهيم:
پرسش نخست در رابطه با توضيح اينکه چرا جوهريت جوهر به فاعل آن نيست.

پرسش دوم در رابطه با اين است که قدرت مستوجب حال برای محل قدرت نمی شود و بل موجب حال است برای قادر جملةً. در واقع قادر قادر است به جملگی قادر / حيّ و نه صرفاً به واسطه اجزاء محل قدرت.

پرسش سوم در حقيقت مربوط است به همين پرسش سابق منتهی در رابطه با صفت حياة.

پرسش چهارم در رابطه با اين موضوع است که اعتبار در اختصاص عرضی به محلش به فاعل نيست و لو اينکه مخالف شرط کند که منظورش از فاعل، فاعل غير قاصد است.

پرسش پنجم در رابطه با رد عقيده منجمان است درباره تأثير کواکب بر حوادث. اين پرسش و پاسخ آن در ملحقات امالي و به عنوان يکی از مسائل سلارية ديده می شود (۳/ ۳۸۴ به بعد). نيز مستقلاً در مجموعه رسائل شريف مرتضی و به عنوان يک مسئله چاپ شده است (۲/ ۳۰۱ به بعد. با اشاره ای مبهم به مسائل السلارية و اينکه آن در کتاب غرر ودرر مرتضی آمده است).

پرسش ششم درباره خواب و ماهيت آن و مسائل کلامی وابسته به آن در رابطه با جنس و فاعل آن است. اين پرسش و پاسخ آن نيز در ملحقات امالي و به عنوان يکی از مسائل سلارية ديده می شود (۳/ ۳۹۲ به بعد). نيز مستقلاً در مجموعه رسائل شريف مرتضی و به عنوان يک مسئله بدون اشاره به مسائل سلارية چاپ شده است (۲/ ۹ به بعد. در اينجا اشاره ای به نام المسائل السلارية و يا وجود آن در الغرر والدرر/ امالي مرتضی نشده و تنها گفته شده ششمين مسئله از مسائل که آشکارا نظر به اجوبه مسائل السلارية دارد).

مسئله هفتم در رابطه با مسئله "نظر" است و ترادف ادله. اين رساله را پيشتر در کتاب بررسيهای تاريخی مورد تحليل قرار داده ايم. اين مسئله در امالي ديده نمی شود اما در رسائل (۲/ ۱۴۷ به بعد) و با عنوان "توارد الأدلة" به چاپ رسيده است، بدون اشاره به مسائل سلارية.
پرسش هشتم در رابطه با تحليل کلامی "اراده" است در خبر و امر و ديگر اقسام خطابات. پرسش در واقع اين است که مؤثر در اينکه جمله ای خبری باشد و يا امری آيا خود متکلم است که اراده کند و يا خود اراده مناط تأثير را دارد. عقيده ای که شريف مرتضی رد کرده اين است که شرط اينکه هر جزيی، جزيي از خبر قلمداد شود اين است که هر جزيي از خبر مقارن با اراده ای باشد.

چنانکه ملاحظه می شود، اجوبة المسائل السلارية مجموعه ای است کاملاً در مباحث دقيق کلامی و به ويژه در موضوع جواهر و اعراض مختلف و مسئله تأثيرات و مؤثرات. همه اين مباحث جزء مهمترين موضوعات مورد بحث در ميان متکلمان معتزلی و به ويژه بهشمي بوده است. شريف مرتضی در پاسخ به اين پرسشها که خود بسيار دقيق و نسبتاً در ضمن پرسشی طولاني (که خود نشانگر عمق اطلاع پرسش کننده يعنی سلار ديلمي است) مطرح شده، به دقت مباحثی را تفصيلاً و با مشی بهشمي پاسخ داده است. البته شريف مرتضی از اين نوع مسائل در کتاب الملخص خود هم بحثهايی را ارائه داده اما پاسخهای او در اجوبه المسائل السلارية بسيار دقيقتر و تفصيلی تر و ناظر به شبهات و رديه هاست.
از آنچه گفتيم معلوم می شود که تنها از مجموعه هشت پرسش و پاسخ کتاب اجوبة المسائل السلارية، تاکنون تنها مسئله های پنجم و ششم و هفتم به چاپ رسيده و ما بقی کتاب همراه مقدمه آن تاکنون منتشر نشده است.


اجوبة المسائل الطرابلسية الأولی

طبق آنچه در فهرستهای متقدم آثار شريف مرتضی و به ويژه فهرست بصروي (چاپ شده در ادب المرتضی) گفته شده، او چهار دفتر مختلف در پاسخ پرسشهای رسيده از طرابلس داشته که از آنها تاکنون دو دفتر دوم و سوم شناخته بود و نخستين و چهارمين مفقود فرض می شد. دفتر نخست بنابر گزارش بصروي، در ۱۷ مسئله بوده است. در بررسی نسخه های مختلف مجموعه رسائل شريف مرتضی، به مجموعه نخستين اين رسائل برخوردم که متأسفانه با وجود اينکه از آن چندين نسخه در اختيار است، تاکنون محل توجه قرار نگرفته بوده است. آنچه من در اين نسخه ها تاکنون ديده ام البته شامل شانزده مسئله است و در پايان، نسخه ها نقص دارند. با اين وصف اين کتاب، دفتری است به نسبت پر برگ که تنها در يکی از نسخه های آن شامل پنجاه برگ است. اين دفتر از مهمترين مجموعه های اجوبه مسائل شريف مرتضی است؛ به دليل اينکه مشتمل بر تعدادی از مهمترين مسائل کلامی و ردی تفصيلی بر عقايد معتزله درباره امامت و نيز مهمتر از آن شامل مهمترين بحثهای شريف مرتضی درباره عدم تحريف پذيری قرآن است که متأسفانه تاکنون محل استناد علمای شيعه در برابر مخالفان جز آنچه اشاره ای به مطالب آن در مجمع البيان طبرسي (۱/۴۳) ديده می شود، قرار نگرفته بوده است. اين کتاب را همينک بر اساس چندين نسخه آن در دست تصحيح دارم که در کتابی که درباره شريف مرتضی در حال آماده سازی نهايی است در بخش "پيوست" ها منتشر خواهد شد. لازم به ذکر است که تنها پيش از اين چهار مسئله نسبتاً کوچکتر اين کتاب؛ يا در بخش تکملة الأمالي شريف مرتضی و يا در "رسائل الشريف المرتضی" به چاپ رسيده بود که البته ذيل عنوان طرابلسيات نيست و به صورت پراکنده اينجا و آنجا و در لا به لای رسائل و مسائل خطی شريف مرتضی پراکنده شده بوده است. فهرست اين دفتر از اين قرار است:
۱- مسئله "نص" در امامت و متعلقات دقيق و جزيی درباره آن از نقطه نظر کلامی؛ در رد بر معتزله.
۲- باز در رد بر معتزله، در مسئله انتخاب امام و مسئله عصمت امام در ارتباط با ضرورت انتخاب و يا نص بر امام.
۳- رديه بر معتزله در ارتباط با مبحث انتخاب مفضول در امامت.
۴- بحث کلامی دقيق در رابطه با موضوع هيولی و رد بر فلاسفه که البته اين بخش پيش از اين در امالي (۳/ ۳۴۴ به بعد) و نيز در ضمن رسائل الشريف المرتضی (۳/ ۳۲۹ به بعد) مستقلاً منتشر شده و ما قبلاً در اين سايت يادداشتی به آن اختصاص داديم و متن آنرا منتشر کرديم.
۵- رديه بر زيديه درباره امامت امامان مورد اعتقاد اماميه
۶- بحث درباره معنی "عصمت" در انبياء و امامان. اين مسئله پيشتر در تکمله امالي (۳/ ۳۴۷ به بعد) و نيز در ضمن رسائل الشريف المرتضی (۳/ ۳۲۵ به بعد) منتشر شده است.
۷-بحثی درباره خبر ابن السکيت و روايت از امام رضا در ارتباط با معجزات انبياء که بحث تکميلی آن در ضمن طرابلسيات ثانيه (ضمن رسائل الشريف المرتضی، ۱/ ۳۴۷ به بعد) آمده اما آنچه در دفتر اول آمده تاکنون منتشر نشده است.
۸- بحثی مفصل درباره عالم ذرّ
۹- بحث اخبار و روايات درباره مدح و ذم اشياء و خوراکی ها به تناسب پذيرش و يا عدم پذيرش ولايت. اين بخش پيش از اين در ضمن تکمله امالي(۳/ ۳۴۹ به بعد) منتشر شده بود.
۱۰- بحث بسيار تفصيلی درباره رد تحريف قرآن که به بسياری از جوانب مختلف مسئله در آن پرداخته شده است.
۱۱- درباره روايت"لو اطلع أبو ذرّ علی ما في قلب سلمان لقتله" که پيش از اين در تکمله امالي (۳/ ۳۹۶ به بعد) منتشر شده بود.
۱۲- بحثی درباره حقيقت انسان از نقطه نظر کلامی.
۱۳- درباره موازنه اعمال در قيامت و بحث درباره آن از نقطه نظر کلامی.
۱۴- بحثی در اين موضوع که با وجود اينکه از نقطه نظر کلامی مناط در عظمت عمل مشقت انجام آن است، چرا صلاة را در اذان(در عبارت: حيّ علی خير العمل) بهترين عمل خوانده اند، در حالی که جهاد مشقّت بيشتری می طلبد.
۱۵-در مورد اينکه چطور تکفير کننده حضرت امير را بايد کافر خواند، در حالی که رفتار حضرت امير با خوارج بر اين اساس نبود.
۱۶- باز بحثی بسيار مطول درباره حقيقت انسان از نقطه نظر کلامی و جزييات بحث درباره حقيقت "حيّ فعال".

از نقاط بسيار جالب توجه اين دفتر بايد به نقلهای نسبتاً زياد شريف مرتضی از متکلمان معتزلی و امامی و از جمله مباحثی درباره ابن قبه و آل نوبخت اشاره کنيم. در کتاب خود درباره شريف مرتضی که همينک در دست تحرير است به مناسبت درج اين دفتر در بخش پيوستها، تحليلی تفصيلی درباره بخشهای مختلف اين مجموعه اجوبه، به ويژه قسمتهای مربوط به مباحث دقيقه کلام ارائه داده ايم.